Author :
Abstract
Şia içerisinde tarihsel akışta Zeydiyye, İsmailiyye ve İmamiyye gibi birçok farklılaşma yaşanmıştır. Bununla birlikte Şiî gelenek içerisinde diğer bazı farklılaşma ve etkileşimlerin olduğu iddiaları yer almaktadır. Örneğin siyasî-itikadî İslam mezheplerine dönük eleştirileriyle öne çıkan İbn Teymiyye, Şiîlik eleştirisini gerçekleştirirken Şia’yı mütekaddim Şia ve müteahhir Şia olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Bu iki yapı arasındaki farklılığa Minhacu’s-Sünne adlı eserinde sıklıkla dikkat çeken İbn Teymiyye’nin mütekaddim Şia’yı Ehl-i Sünnet düşüncesine yakınlaştırma bununla birlikte müteahhir Şia’yı Ehl-i Beyt’ten ve erken dönem Şiî telakkîden uzaklaştırma şeklinde bir yaklaşım benimsediği söylenebilir. İbn Teymiyye’nin bu noktadaki en önemli argümanlarından biri, müteahhir Şia’nın mütekaddim Şia çizgisinden uzaklaşarak Mu‘tezile’nin takipçileri konumuna geldiği yönündedir. Bu algılama biçiminde müteahhir Şia, Ehl-i Beyt ve mütekaddim Şia çizgisinden ayrılmakla birlikte büyük oranda Mu‘tezile ile özdeşleşmiş bir yapı konumuna düşürülmektedir. Makalemizde İbn Teymiyye’nin Şiîlik eleştirisi bağlamında gündeme getirdiği bu söylemi, kendi tespitleri üzerinden analiz edilecek ve Şiî düşünce içerisinde varlık kazandığı ileri sürülen bu kırılma ve etkileşimin tahliline yer verilecektir.
Keywords
Abstract
There have been many differentiations in Shia within the historical process. Contrary to what is known, it is claimed that there are some other differentiations and interactions within the Shiite thought. Ibn Taymiyya, for example, divides Shia into two categories: early Shiism and late Shiism while criticizing Shia. Ibn Taymiyya draws much attention to the difference between these two structures in his work Minhacu’s-Sunne. Ibn Taymiyya, in this context, is trying to bring early period Shiism closer to Sunnism while trying to remove the late Shiism from early Shiism. One of the most important arguments of Ibn Taymiyya in the process of this Shia criticism is that the late period Shiism is under the influence of Mutazilite. In this form of perception, the late Shiism is seen as a denomination that is almost identical to Mutazilite. In this article Ibn Taymiyya’s assertions in the context of his Shiite criticism will be analyzed through his own determinations. Thus, the analysis of this differentiation and interaction which is claimed to have taken place in Shiite thought will be given.
Keywords
- 1 İbn Teymiyye’nin müstakil bir usûlüddin eseri olmadığından kelâmî görüşlerinin ya da kelâm eleştirisinin ortaya konabilmesi için başta Minhacu's-Sünneti'n-Nebeviyye fî Nakdi Kelami’ş-Şîati’l-Kaderiyye ve Der’u Tearuzi’l-Akl ve’n-Nakl olmak üzere birçok eserine müracaat edilmelidir. İbn Teymiyye’nin kelâm eleştirisini konu edinen çağdaş araştırmalar için bkz. (Özervarlı, 2008); (Aydın, 2009).
- 2 İbn Teymiyye’nin mantık eleştirisi için er-Red ala Mantıkıyyîn ve Nakzu’l-Mantık adlı eserlerine bakılabilir. İbn Teymiyye’nin mantık eleştirisi ile ilgili çağdaş bir araştırma için bkz. (Hasırcı, 2010).
- 3 İbn Teymiyye’nin akıl-nakil ilişkisine dair görüş ve eleştirileri için bkz. Der’u Tearuzi’l- Akl ve’n-Nakl. Konu ile ilgili çağdaş araştırmalar için bkz. (Kıyıcı, 2009); (el-Tobgui, 2013).
- 4 Fırka tasniflerine dair bilgiler, sadece fırak ya da makalât eserlerinde yer almamak- tadır. Bu eserlere ek olarak İslam düşünce tarihinde kaleme alınan tarih ve coğrafya eserlerinin yanı sıra ilimler tasnifini konu edinen eserlerde ve benzeri edebiyatta fırka tasniflerine dair bilgiler bulmak mümkündür. Fırka tasniflerinin yer aldığı literatür ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. (Gömbeyaz, 2015: 2 vd.)
- 5 Şiî fırkaların tasnifi ile ilgili ayrıntılı değerlendirmeler için bkz. (Gömbeyaz, 2015: 90- 95). Konu ile ilgili olarak ayrıca bkz. (Koloğlu, 2003: 240-241). Şia’nın Râfıza ve Zeydiyye şeklinde taksim edildiği sıra dışı bir tasnif denemesi için bkz. (Keskin, 2015: 3347).
- 8 İbn Teymiyye’ye göre müteahhir Şia, aklî konularda Mu‘tezile’ye dayanmıştır. Bu sü- reçte Şia’nın geç dönem temsilcileri, önce felsefeye dalmış daha sonra ise filozof olma yoluna girmiştir. Son noktada ise bu kişiler, felsefe ve itizal düşüncelerini birleştirmiş ve buna rafz düşüncesini de ekleyerek farklı bir noktaya evrilmiştir. İbn Teymiyye’ye göre Minhâcü’l-Kerame adlı eserine reddiye yazdığı imamî âlim İbn Mutahhar el-Hillî, bu manzarayı resmeden oldukça iyi bir örnektir. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: V/162).
- 9 Çoğunlukla müteahhir Şia’yı Mu‘tezile ile özdeşleştirme amacı güden İbn Teymiyye bazen de müteahhir Şia ile ilgili diğer ekollerle etkileşim bağlamında genel bir değerlendirme yapmakta ve şu ifadeleri kullanmaktadır: Müteahhir İmâmiyye, sıfatlar konusundaki görüşlerini Cehmiyye’den, kulların fiilleri konusundaki görüşlerini Kaderiyye’den, imamet ve tafdil konularındaki görüşlerini de Râfıza’dan almıştır. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: VIII/10).
- 10 Krş. (İbn Teymiyye, 1986: VIII/224). İbn Teymiyye, bu iddialarını desteklemek için ba- zıları Hz. Ali’ye isnad edilen birçok rivayete yer vermektedir. Örneğin aktarılan bir rivayete göre Hz. Ali, peygamberden sonra bu ümmetin en hayırlılarının Ebûbekir sonra da Ömer olduğunu belirtmiştir. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: VI/136-137). İbn Teymiyye’nin bu iddialarının aksine kimi kaynaklarda onun mütekaddim Şia’dan saydığı Hişâm b. Hakem’in Hz. Ali’yi Hz. Ebûbekir’den üstün tuttuğu ya da imamettin nas ve tayin ile belirlenmiş olduğu tezlerini savunduğu bir takım münazaralar rivayet edilmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. (Kaplan, 2013).
- 11 Krş. (İbn Teymiyye, 1986: VIII/224).
- 12 İbn Teymiyye’nin mütekaddim Şia’nın Hz. Ali’yi ilk iki halifeye takdim ve tafdil etmediği yönündeki iddiaları ile ilgili olarak ayrıca bkz. (İbn Teymiyye, 1986: I/308).
- 13 İbn Teymiyye, mütekaddim Şia’nın Hz. Ali’yi ilk iki halifeye takdim etmediği yönün- deki iddialarını sıralarken bazen de mütekaddim Şia yerine eş-Şî‘a el-Ûla kavramını kullanmaktadır. Onun eş-Şî‘a el-Ûla olarak nitelendirdiği bu insanlar, Hz. Ali döneminde yaşamış ve Hz. Ali’nin taraftarlığını yapmış kişiler olarak resmedilmektedir. İbn Teymiyye’ye göre eş-Şî‘a el-Ûla olarak nitelendirilen bu zümre, aynen mütekaddim Şia’da olduğu gibi Hz. Ali’yi hiçbir şekilde Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer’e takdim etmemişlerdir. İbn Teymiyye’nin eş-Şî‘a el-Ûla şeklindeki kullanımı için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: II/85); krş. (İbn Teymiyye, 1986: VI/51,339). İbn Teymiyye’nin eş-Şî‘a el-Ûla olarak nitelendirdiği ve Hz. Ali döneminde yaşadıklarını belirttiği bu zümre, acaba İbn Teymiyye tarafından mütekadim Şia ile bir mi tutulmaktadır yoksa ilk Şiîler olarak mı ele alınmaktadır? İbn Teymiyye’nin Şiîliğin doğuşunu daha çok Hz. Osman dönemi olayları ile bağlantılı olarak ele alması, onun Hz. Ali döneminde Şiîlik adında bir siyasî-itikadî yapının olmadığını dolayısıyla bu zümrenin mütekaddim Şia’dan farklı olduğunu düşünmemiz için yeterli oranda veri sunmaktadır. İbn Teymiyye’nin Şiîliğin doğuşu ile ilgili değerlendirmeleri için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: I/307 vd.). Öyleyse İbn Teymiyye’nin mütekaddim Şia’dan farklı olarak eş-Şî‘a el-Ûla isimlendirmesini kullanması, mütekaddim Şia ile ilgili görüşlerini sağlam bir şekilde temellendirme amacına dönük olmalıdır.
- 14 İbn Teymiyye, müteahhir Şia’nın kader ve sıfatlar konusundaki ayetleri tefsir etme bi- çimlerine bakıldığında bu ayetleri tefsir metodunun Mu‘tezilî müfessirlerin eserlerinden alınmış olduğunu belirtmektedir. İbn Teymiyye’nin belirttiğine göre bu görüşler, Abdurrahmân b. Keysân el-Esam, Ebû Alî el-Cübba’î, Kâdî Abdülcebbar el-Hemedânî, Ebû’l-Hasan er-Rummânî ve Ebû Müslim el-İsfahânî gibi Mu‘tezilî isimlerin tefsirlerinden alınmıştır. Mütekaddim Şia ise kendi dönemlerinde yaşamış Mu‘tezilî isimlerden akliyyât ya da tefsir konularında herhangi bir bilgi aktarmamıştır. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: III/6-7). Benzer değerlendirmeler için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: VIII/6).
- 15 Vâsıl b. Atâ ve Zeyd b. Alî arasındaki ilişkilere dair çeşitli rivayetler ve değerlendirme- leri için bkz. (Ümit, 2010: 81 vd.).
- 18 İbn Teymiyye’nin tevhid ve adalet konularında müteahhir Şia ile Mu‘tezile arasın- da gerçekleşen yakınlaşma ile ilgili değerlendirmeleri için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: III/5).
- 19 Ayrıca bkz. (İbn Teymiyye, 1986: III/9).
- 20 İbn Teymiyye, tevhid, kader ve sıfatlar gibi konulardaki farklılığa işaret ettiği bir yerde mütekaddimun Şia’nın Mu‘tezile’nin etkisinden uzak olduğunu vurguladıktan sonra mütekaddim Şia’nın çok büyük bir kısmının kaderi inkâr etmediğini belirtmiştir. Daha sonra ise yine de ilk Şiîler arasında kaderi inkâr etmenin sıfatları inkâr etmeden daha yaygın olduğunu belirterek konuya farklı bir açılım kazandırmıştır. Devamında ise o, büyük günah sahibinin ahiretteki durumu ile ilgili tespitlerde bulunmuş ve müteahhir Şia’nın bu konuda mütekaddim Şia’dan ayrılarak bu konunun bilinemeyeceğini ifade ettiğini belirtmiştir. Müteahhir Şia’dan bir başka grup ise büyük günah sahiplerinin çoğunluğunun ebedî olarak cehennemde kalacağı yönünde fikir beyan etmiştir. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: III/462-463).
- 21 Benzer değerlendirmeler için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: II/242-244).
- 22 İbn Teymiyye, bu hususlara ek olarak daha farklı hususları da gündeme getirmektedir. Konu ile ilgili farklı örnekler için bkz. (İbn Teymiyye, 1986: I/129-131). Konu ile ilgili olarak ayrıca bkz. (İbn Teymiyye, 1986: I/446).
- 23 Ehl-i Beyt kavramının kullanımı ile ilgili olarak bkz. (İbn Teymiyye, 1986: II/100). İbn Teymiyye bazen de müteahhir-mütekaddim ayrımına gitmeden Şiî düşünce ile ehl-i beyt arasında doğrudan bir ayrım yapmaktadır. Örneğin İbn Teymiyye’ye göre Ehl-i Beyt’ten Alî b. el-Hüseyin ya da Ca‘fer es-Sâdık gibi isimlerden ru’yetullahı ve kaderi inkâr eden, Kur’an’ın mahlûk olduğunu söyleyen, Hz. Alî’nin nass ile tayin edildiğini öne süren, on iki imamın masum olduğunu düşünen ya da Hz. Ebûbekir ve Hz. Ömer’e sebbeden herhangi biri bulunmamaktadır. İmamiyye ise bu konuların hepsinde Ehl-i Beyt’e muhalefet etmiştir. Bkz. (İbn Teymiyye, 1986: II/368-369). Kaynaklar
- Aydın, H. (2009). İbn Teymiye’nin Usûlüddin Anlayışı ve Kelam Eleştirilerinin Değerlendirilmesi, İstanbul: Sembol Basım.
- Bozan, M. (2004). “Şii Fırkaların Tasnifi (Nispet Ettikleri İmamlar Eksenli Bir Deneme)”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI/I: 21-38.
- Dalkılıç, M. (2008). “Abdülkerim eş-Şehrsitânî’nin İslam Mezheplerini Tasnif Metodu”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, V/I: 141-155.
- Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. Hamdân (1988). Kitâbü’z-Zîne fî Kelimeti’l-İslâmiyye el-‘Arabiyye, thk. Abdullâh Sellâm es-Sâmerrâ’î, (es-Sâmerrâ’î, el-Gulûv ve’l-Fıraki’l-Gâliyye içinde), Bağdad.
- el-Eş‘arî, Ebû’l-Hasan Alî b. İsmâ‘îl (1995), Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Musallîn, thk. Mu- hammed Muhyiddîn Abdülhamîd, Beyrut.
- Fatiş, E. (2012). “İtikadi Fırka Tasniflari Üzerine”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi = Erciyes University Journal of Faculty of Theology, XIV: 21-37.
- Geçit, M. S. (2016). “Kelâmî Fırkaların İsimlendirilmesi Problemi = The Problem of Nomencla- ture in Teologic Parties”, İslami Araştırmalar, XXVII/III: 323-332.
- Gömbeyaz, K. (2015). İslam Literatüründe İtikadî Fırka Tasnifleri, Basılmamış Doktora Tezi, Ulu- dağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
- Gömbeyaz, K. (2005). “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/II: 147-160.
- Hasırcı, N. (2010). İbn Teymiyye’nin Mantık Eleştirisi, Ankara: Araştırma Yay.
- el-Horezmî, Ebû Abdillâh b. Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf, (1958). Mefâtîhu’l-‘Ulûm, Mısır.
- İbn Teymiyye, Ebû’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm, (1986). Minhâcü’s-Sünneti’n- Nebeviyye fî Nakdi Kelâmi’ş-Şîati’l-Kaderiyye, thk. Muhammed Reşâd Sâlim, Riyad: Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye.
- Kaplan, D. (2013). Hişam b. el-Hakem Hayatı, Görüşleri ve İmami Şiiliğe Katkıları, Konya: Aybil Yayınları.
- Keskin, M. (2015). “Zeydî İmam Kâsım b. İbrahim er-Ressî’ye (246/860) Göre Şiî Fırkaların Tasnifi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, VII/13: 33-47.
- Kıyıcı, B. (2009). İbn Teymiyye’de Akıl-Nakil İlişkisi (Der’u Tearuzi’l-Akl ve’n-Naklı Bağlamında), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Koloğlu, O. Ş. (2003). “Kâdı Abdülcebbâr’a Göre İmâmiyye Fırkaları: Mutezilî Makâlât’tan Bir Kesit”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XII/II:203-255.
- Kutlu, S. (2001). “İslam Düşüncesinde Tarihsel Din Söylemleri Olgusu”, İslamiyât, IV/IV: 15-36.
- Neşvânü’l-Himyerî, Ebû Sa‘îd, (1948), Hûru‘l-‘Iyn, nşr. Kemâl Mustafâ, Kahire.
- Özervarlı, M. S. (2008). İbn Teymiyye’nin Düşünce Metodolojisi ve Kelamcılara Eleştirisi, İstan- bul: İsam Yay.
- eş-Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm (1996), el-Milel ve’n-Nihal, thk. Emîr Alî Mehnâ, Alî Hasan Fâ‘ûr, Beyrut.
- Toru, Ü. (2017). Eşari Makalât Geleneğinde İmamiyye Algısı, Basılmamış Doktora Tezi, Cumhu- riyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas.
- Tan, M. (2009), “Geç Dönem Hanefî-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Bir Risale: “El- Makâlât fî Beyâni Ehli’l- Bid‘a ve’d- Dalâlât”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/I: 181-202.
- Tan, M. (2000). Bâtınîlik Kavramı ve Bâtınî Fırkaların Tasnifi Meselesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
- Tan, M. (2008). “Hanefi-Mâturîdî Fırak Geleneği Bağlamında Mezheplerin Tasnifi Meselesi”, An- kara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXXIX/II: 121-152.
- el-Tobgui, C. S. (2013). Reason, Revelation, and the Reconstitution of Rationality: Taqi al-Din Ibn Taymiyya’s “Dar‘ ta‘arud al-‘aql wa-l-naql” or “The Refutation of the Contradiction of Reason and Revelation”, Institute of Islamic Studies: McGill University.
- Ümit, M. (2010). Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi, İstanbul: İsam Yay.
- Üzüm, İ. (2008). “Fırak Literatürü”ne Dayalı Olarak Fırkalar/Mezhepler Anlaşılabilir Mi? Klasik İtikâdî İslâm Mezhepleri Tarihi Kaynakları ve Değerlendirmesi”, İslam ve Klasik (haz. S.Erdem-M.Cüneyt Kaya) içinde İstanbul, ss. 225-240.
