Author :
Abstract
Tarihte kurulmuş olan her devlet için, idaresi altna alacağı ya da yasama ve yürütme/yönetm sürecinde yetki vereceği insanlara, yani tebaasına yönelik belli kriterler söz konusu olmuştur. Bu yapı, ulus devlet yapılanmasında içerik olarak bazı değişikliklere tâbi olmuş olsa da hala devam etmektedir. Zira devletn koruması altnda, kimlerin çeşitli hak ve yükümlülüklere sahip olacağı, bir diğer ifade ile vatandaşlık statüsünün kime verileceği birtakım özelliklere bağlı tutulmuştur ve tutulmaya devam etmektedir. Kimin, nasıl, hangi gerekçelerle ve ne gibi özellikleri taşıması durumunda devletn muhatabı kabul edileceği noktasından hareketle, tebaadan ‘birey’e ve ‘vatandaşlık statüsü’ne geçiş ile bu süreçte birey-devlet ilişkisi, Türkiye Cumhuriyet kuruluş sürecinin en önemli konularından birini oluşturur. Bilindiği gibi yalnızca Türkiye Cumhuriyet değil, 20. yüzyılın başlarında kurulan tüm devletler, zamanın ideolojik, entelektüel, siyasi, ekonomik birikim ve yönelimlerinden etkilenerek oluşturulmuştur. Ulus devletleşme sürecinde, üzerinde yaşanılan ve paylaşılan toprağa dayalı aidiyet biçimiyle ilintli ve ırk, etnisite, dil veya din birliği parametreleri ile şekillenmiş olan stratejiler benimsenmiştr. Dolayısıyla her devletn, ulus ve devlet inşasında belirli kriterleri esas almak kaydıyla kendine bir strateji belirlemiş olduğu gerçeği, günümüzde ileri sürülen yeni vatandaşlık algı ve anlayışı netcesinde vatandaşlık hakları iddialarının sadece Türkiye’ye özgü olmadığını göstermektedir. Ancak her devlet, bireylerin hak iddialarına, kendi siyasi geleneklerine rengini veren ideoloji temelinde cevap vermektedir. Ulus devlet yapılanması, günümüzde etnik kimlik, din ve kültür gibi alt kimliklerin öne çıkarılmasıyla çeşitli meydan okumalara maruz kalmaktadır. Bir anlamda kriz olarak yorumlanabilecek bu dönem, aslında yeni bir sistem arayışını işaret etmektedir. Zira tarih boyunca tüm devlet yapılanmaları ve aidiyet biçimleri bu tp kriz süreçlerinin sonucu olarak ortaya çıkmıştr. Bu çalışma günümüz Türkiye’sinde gündeme gelen çeşitli yeni hak taleplerini anlamaya zemin teşkil etmesi bakımından Osmanlı devlet-toplum ilişkisi ile bağlantlı olarak Türkiye Cumhuriyet vatandaşlık yapılanmasını incelemeyi amaçlamaktadır. Türkiye örneğinde ulus devletleşme sürecinde vatandaş tanımına giren toplumsal kesimler, Osmanlı devlet yapılanması ve millet sistemi ile karşılaştrmalı biçimde ele alınacak ve ardından iki farklı ekol olarak kabul edilen Fransa ve Almanya vatandaşlık sistemleri karşısındaki konumu değerlendirilecektr.
Keywords
Abstract
This artcle charts the changing parameters of relatons between the state and individual in the context of citzenship in the Otoman Empire and Modern Turkish Republic. It shows that the Otoman Empire based on Islamic understanding of state and society considered its subjects in the light of their confessions. Rights and responsibilites of Otoman subjects are accorded to religious afliaton under the Millet System. Startng from the Tanzimat period, the Otoman concept of its subject started to change. Modern Turkish Republic was established as a naton state and defned its subjects as citzens. This artcle argues that Republican Turkey emphasised ethnicity, language, culture, land and race the in the constructon of new Turkish identty. It concludes that a homogenizing ideology of state and society marked the practce of citzenship in Turkey
Keywords
- 1. Genel olarak Osmanlı tabiiyeti, kan bağına ve toprağa dayalı olarak doğumla kazanılan aslî tabiiyetin dışında, yabancılar için reşit olup beş sene ikamet etmek kaydıyla tabiiyet talebinde bulunmak ya da kadınlar için Osmanlı uyruğu erkeklerle evlenme yoluyla kazanılmaktaydı. Osmanlı tabiiyetinin kaybedilmesi ise çıkma, çıkartılma veya evlilik yoluyla gerçekleşmekteydi. Buna göre tabiiyet değiştirme ehliyetine sahip olan kimse için, -Osmanlı hükümetinin iznini almak kaydıyla- isteyerek yabancı bir tabiiyetin kazanılması durumunda Osmanlı tabiiyetinden çıkmak mümkün olabilmekteydi. 1869 Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesi’ne göre yabancı ülkedeki bir tebânın izin almadan tabiiyetini değiştirmesi durumunda devlet, o kişiyi tabiiyetinden çıkarabiliyordu. Aynı zamanda yabancı erkekle evlenen Osmanlı kadınları, Osmanlı tabiiyetini evlilik yoluyla ve nedeniyle kaybediyordu. Cihan Osmanağaoğlu, Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi, İstanbul: Legal Yayıncılık, 2004, ss. 216–240, 217, 228, 201–214, 233.
- 3. Bu yaklaşıma bir eleştiri, Türk milliyetçiliğinin, Gökalp’in ‘bireyin topluma uyumlu olması’ anlayışıyla uyuşmaması nedeniyle bir ikilem yarattığı yönündedir. Bkz. A. A. Yiğit, İnönü Dönemi Eğitim ve Kültür Politikası, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1992, ss. 13–32, Aktaran Buket Türkmen, “Laikliğin Dönüşümü: Liseli Gençler, Türban ve Atatürk Rozeti”, İslamın Yeni Kamusal Yüzleri, İslam ve Kamusal Alan Üzerine Bir Atölye Çalışması içinde, İstanbul: Metis Yayınları, 2000, ss. 110–147, s. 121.
- 4. Kadıoğlu’nun yorumları ekseninde Fransız örneği ile benzerlik kuran bir değerlendirme için bkz: Caymaz, Birol, Türkiye’de Vatandaşlık, Resmi İdeoloji ve Yansımaları, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007, s.27. Kaynaklar
- Akçura, Yusuf (1994). “Üç Tarz-ı Siyaset.” Türkiye Günlüğü 31: 9-19.
- Aktürk, Şener (2010). “Türkiye’de Kürt Kimliğinin Siyasallaşma Süreci: 1918-2008.” Rasim Özgür Dönmez, Pınar Enneli, Nezahat Altuntaş (eds.). Türkiye’de Kesişen-Çatışan Dinsel ve Etnik Kimlikler (ss. 83-114) içinde. İstanbul: Say Yayınları.
- Alkan, Necmettin (2009-2010). “Osmanlı Modernleşmesi ve Klasik Yeniçeri İsyanlarının Modern Siyasi Darbelere Dönüşmesi.” Doğu Batı 12 (51): 51-67.
- Aydın, Erdoğan (2002). Milliyetçilik Türkiye’nin Çıkmazı. İstanbul: Gendaş.
- Bauberot, Jean (2008). Dünyada Laiklik. Ertuğrul Cenk Gürcan (çev.). İstanbul: Dergah Yayınları.
- Berkes, Niyazi (1959). “Translator’s Introduction.” Turkish Nationalism and Western Civilization: Selected Essays of Ziya Gökalp. Westport, Connecticut: Greenwood Press Publishers.
- Bilgin, Nuri (2003). “Çok Kimliklilik ve Cumhuriyetin Yurttaşlığı.” Türkiye Günlüğü. 75:103-121.
- Birtek, Faruk (2007). “From Affiliation to Affinity: Citizenship in the Transition from Empire to the Nation-State.” Seyla Benhabib, Ian Shapiro, Danilo Petranovic (eds.). Identities, Affiliations, and Allegiances (ss. 17-44) içinde. New York: Cambridge University Press.
- Brubaker, William Rogers (2008). “Fransa ve Almanya’da Göç, Vatandaşlık ve Ulus-Devlet: Karşılaştırmalı Bir Tarihsel Çözümleme.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü: Üyelikten Haklara ss. (55-92) içinde. İstanbul: Metis
- Brubaker, William Rogers (1992). Citizenship and Nationhood in France and Germany. Cambridge: Harvard University Press.
- Brubaker, William Rogers (1990). “Immigration, Citizenship, and the Nation State in France and German: A Comparative Historical Analysis.” International Sociology. 5(4): 379-407.
- Buket Türkmen (2000). “Laikliğin Dönüşümü: Liseli Gençler, Türban ve Atatürk Rozeti.” İslamın Yeni Kamusal Yüzleri, İslam ve Kamusal Alan Üzerine Bir Atölye Çalışması (ss. 110-147) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Caymaz, Birol (2007). Türkiye’de Vatandaşlık, Resmi İdeoloji ve Yansımaları. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
- Coşkun, Vahap (2009). Ulus-Devletin Dönüşümü ve Meşruluk Sorunu. Ankara: Liberte
- Çağaptay, Soner (2009). Türkiye’de İslam, Laiklik ve Milliyetçilik, Türk Kimdir? Özgür Bircan (çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
- Çağaptay, Soner (2007). “Türklüğe Geçiş: Modern Türkiye’de Göç ve Din.” Haldun Gülalp (haz.), Ebru Kılıç (çev.). Vatandaşlık ve Etnik Çatışma, Ulus-Devletin Sorgulanması (ss. 86-111)
- Çolak, Yılmaz (2006). “1990’lı Yıllar Türkiye’sinde Yeni-Osmanlıcılık ve Kültürel Çoğulculuk Tartışmaları”. Doğu Batı. 9(38): 125-144.
- Erdoğdu, A. Teyfur (2008). “Osmanlılığın Evrimi Hakkında Bir Deneme: Bir Grup (Üst Düzey Yönetici) Kimliğinden Millet Yaratma Projesine.” Doğu Batı, 11(45): 19-46.
- Fokas, Effie (2007). “Yunanistan: Din, Ulus ve Avrupa Birliği’ne Üyelik.” Haldun Gülalp (haz.), Ebru Kılıç (çev.). Vatandaşlık ve Etnik Çatışma Ulus-Devletin Sorgulanması (ss. 59-85)
- Göçek, Fatma Müge (2005). “Türkiye’de Çoğunluk, Azınlık ve Kimlik Anlayışı.” Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı (der.). Türkiye’de Çoğunluk ve Azınlık Politikaları: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları (ss. 64-78) içinde. İstanbul: TESEV Yayınları.
- Göktürk, Eren Deniz (Tol) (2006). Dünden Yarına Yurttaşlık, 21. Yüzyılda Yurttaşlık, Ulus Devlet ve Küreselleşme. İstanbul: SAV Sosyal Araştırmalar Vakfı.
- Gülalp, Haldun (2007a). “Giriş: Milliyete Karşı Vatandaşlık.” Haldun Gülalp (eds.). Vatandaşlık ve Etnik Çatışma, Ulus Devletin Sorgulanması (ss. 11-34) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Gülalp, Haldun (2007b). “Sonuç: Ulus-Devlet Aşılıyor mu?” Haldun Gülalp (eds.), Ebru Kılıç (çev.). Vatandaşlık ve Etnik Çatışma, Ulus-Devletin Sorgulanması (ss. 173-181) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Horowitz, Irving Louis (1976). Genocide, State Power and Mass Murder. New Brunswick, NJ: Transaction Books.
- Işın, Engin ve Bora İşyar (2005). “Türkiye’de Ulus-Devlet ve Vatandaşlığın Doğuşu”. Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı (der.). Türkiye’de Çoğunluk ve Azınlık Politikaları: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları (ss. 79-97) içinde. İstanbul: TESEV Yayınları.
- İnalcık, Halil (2008). “II. Meşrutiyet: Anayasa Rejimi Geliyor, Cumhuriyet Yolu Açılıyor.” Doğu Batı, II. Meşrutiyet Cilt I. 11(45): 11-16.
- İnalcık, Halil (1998-1999). “Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı.” Doğu Batı. 5: 9-19.
- İnan, Afet (1969). Medeni Bilgiler ve Atatürk’ün El Yazıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- İnsel, Ahmet (1990). “Ulusal Egemenlik Kavramı Üzerine Birkaç Gözlem.” Birikim. 14: 19-22.
- Kadıoğlu, Ayşe (2008a). “Giriş.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü: Üyelikten Haklara (ss. 13-19) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Kadıoğlu, Ayşe (2008b). “Vatandaşlığın Ulustan Arındırılması: Türkiye Örneği.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü: Üyelikten Haklara (ss. 31-54)
- Kadıoğlu, Ayşe (2008c). “Türkiye’de Vatandaşlığın Anatomisi.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü: Üyelikten Haklara (ss. 167-184) içinde. İstanbul: Metis
- Kadıoğlu, Ayşe (2003). “Milletini Arayan Devlet: Türk Milliyetçiliğinin Açmazları.” Türkiye Günlüğü. 75: 137-152.
- Kadıoğlu, Ayşe (1999a). Cumhuriyet İradesi Demokrasi Muhakemesi. İstanbul: Metis Yayınları.
- Kadıoğlu, Ayşe (1999b). “Modern Vatandaşlığın Farklı Boyutları: Yeni Bir Vatandaşlık Etiğine Doğru.” Cumhuriyet İradesi Demokrasi Muhakemesi (ss. 53-72) içinde. İstanbul: Metis
- Karakaş, Mehmet (2006). “Türkçülük ve Türk Milliyetçiliği.” Doğu Batı. 9(38): 57-76.
- Karakaş, Mehmet (2000). Türk Ulusçuluğunun İnşası. Ankara: Vadi Yayınları.
- Karpat, Kemal H. (2009). Osmanlı’dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji. İstanbul: Timaş Yayınları.
- Karpat, Kemal H. (2004). Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk. Recep Boztemur (çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
- Kastoryano, Riva (2007). “Alman Birliğini Yeniden Tanımlamak: Milliyetten Vatandaşlığa”, Haldun Gülalp (haz.), Ebru Kılıç (çev.). Vatandaşlık ve Etnik Çatışma, Ulus-Devletin Sorgulanması (ss. 35-58) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Kaya, Ayhan ve Turgut Tarhanlı (2005). “Giriş: Türkiye’de Azınlıklar ve Anayasal Yurttaşlık.” Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı (der.). Türkiye’de Çoğunluk ve Azınlık Politikaları: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları (ss. 9-31) içinde. İstanbul: TESEV Yayınları.
- Kaya, Ayhan (2005). “Avrupa Birliği Bütünleşme Sürecinde Yurttaşlık, Çokkültürcülük ve Azınlık Tartışmaları: Birarada Yaşamanın Siyaseti.” Ayhan Kaya ve Turgut Tarhanlı (der.). Türkiye’de Çoğunluk ve Azınlık Politikaları: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları (ss. 3563) içinde. İstanbul: TESEV Yayınları.
- Kellas, James G. (1998). The Politics of Nationalism and Ethnicity. NY: St. Martin’s Press.
- Keyder, Çağlar (2005). “A History and Geography of Turkish Nationalism.” Faruk Birtek ve Thalia Dragonas (eds.), Citizenship and the Nation State in Greece and Turkey (ss. 3-18) içinde. New York: Routledge.
- Keyder, Çağlar (2001). “Globalleşme ve Devlet.” Küreselleşme ve Ulus-Devlet (ss. 133-149) içinde. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayını.
- Keyman, E. Fuat (2008). “Türkiye’de Çokkültürlü Anayasal Vatandaşlık ve Demokratikleşme.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü: Üyelikten Haklara (ss. 218-244) içinde. İstanbul: Metis Yayınları.
- Keyman, E. Fuat (1997). “Kemalizm, Modernite, Gelenek.” Toplum ve Bilim. 72: 84–99.
- Koçak, Birgül ve Aytül Tamer (2008). “II. Meşrutiyet Döneminde İki Milliyetçi Kadın: Halide Edib ve Müfride Ferid.” Doğu Batı. 11(45): 173-193.
- Köker, Levent (1995). Modernleşme Kemalizm ve Demokrasi. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Kösoğlu, Nevzat (2000). Türk Milliyetçiliği ve Osmanlı. İstanbul: Ötüken.
- Kunt, Metin (2009-2010). “Osmanlı Tarihçiliğinin Çerçevesi: ‘Türk-İran Modeli’.” Doğu Batı. 12(51): ss. 37- 48.
- Kurubaş, Erol (2008). “Etnik Sorunlar: Ulus-Devlet ve Etnik Gruplar Arasındaki Varoluşsal İlişki.” Doğu Batı. 11(44): 11-41.
- Mahçupyan, Etyen (1998). Türkiye’de Merkeziyetçi Zihiyet, Devlet ve Din. İstanbul: Yol
- Mardin, Şerif (1999). “Laiklik İdeali ve Gerçekler.” Türkiye Günlüğü. 56: 50-57.
- Mardin, Şerif (1998). Türkiye’de Din ve Siyaset. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Oğuz, Alaattin (2006). “Rusya Türklerinin Türk Milliyetçiliğiyle İlişkileri.” Doğu Batı. 9(38): 109- 123.
- Ortaylı, İlber (1999). “Osmanlı’ Kimliği.” Cogito Osmanlılar Özel Sayısı. 19: 77-85.
- Osmanağaoğlu, Cihan (2004). Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi. İstanbul: Legal Yayıncılık.
- Ozankaya, Özer (1990). Türkiye’de Laiklik Atatürk Devrimlerinin Temeli. İstanbul: Cem Yayınevi.
- Stavenhagen, Rodolfo (1996). Ethnic Conflicts and the Nation State. London: Macmillan
- Tilly, Charles (1995). Avrupa’da Devrimler 1492-1992. Özden Arkan (çev.). İstanbul: Afa Yayıncılık.
- Turner, Bryan S. (2008). “Bir Vatandaşlık Kuramının Anahatları.” Ayşe Kadıoğlu (haz.), Can Cemgil (çev.). Vatandaşlığın Dönüşümü Üyelikten Haklara (ss. 107-139) içinde. İstanbul: Metis
- Tutiaux-Guillon, Nicole (2007). “Changing citizenship, Changing Educational Goals, Changing School Subjects? An Analysis of History and Geography Teaching in France.” Luigi Cajani and Alistair Ross (eds.). History Teaching, Identities, Citizenship (ss. 35-53) içinde. UK: Trentham Books.
- Üstel, Füsun (2004). “Makbul Vatandaş”ın Peşinde, II. Meşrutiyet’ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi. İstanbul: İletişim Yayınları.
- Yiğit, Ali Ata (1992). İnönü Dönemi Eğitim ve Kültür Politikası. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Yumul, Arus (2005). “Azınlık mı Vatandaş mı?” Türkiye’de Çoğunluk ve Azınlık Politikaları: AB Sürecinde Yurttaşlık Tartışmaları (ss. 101-121) içinde. İstanbul: TESEV Yayınları.
- Zürcher, Erik Jan (2000). “Young Turks, Ottoman Muslims and Turkish Nationalists.” Kermal Karpat (der.). Ottoman Past and Today’s Turkey (ss. 150-179) içinde. Leiden: Brill.
