Türkİye’de dİnİ HayaTın TarİHsel arka Planını Okumak - ı: İslamİyeT Öncesİ Türk İnanç sİsTemİ ve Türklerİn İslamlaşma sürecİ
Author :
Abstract
Tarih, sosyolojik anlamda, sadece geçmişi ilgilendirmeyen bu günü de kapsayan bir toplumsal inşa sürecinin adı olmaktadır.1 Toplumların dini tarihleri de, sadece eski inanç sistemlerinin tarihi değil; aynı zamanda, bu günün dini yapılarını da etkileyen bir dindarlık inşa sürecine tekabül etmektedir. Bu anlamda, Türklerin dini tarihleri şematk bir evreler tarihi olmaktan ziyade, günümüz dindarlığı üzerinde derin ve kalıcı izleri olan, sosyolojik değerlendirmelerde izlememiz gereken bir yol olarak belirmektedir. Dini tarih, din sosyologu için, dini kaynaklı ya da dinin etkisi altnda şekillenen sosyal münasebetlerin, sosyal kurumların, sosyal süreçlerin ve top yekûn sosyal değişimin tarihi olmaktadır. Yine dini tarih, din sosyologu için, işi tarih yazmak olanların sunacakları belgelerle sı- nırlı olmakla birlikte, coğrafya, nüfus ve tabakalaşma sistemi gibi değişkinlerin dini inanç ve pratkler üzerindeki etkilerinin gözlemlenebileceği bir laboratuar mesabesindedir. Özetle, dini tarih, sosyal etkileşim sahasında dikkat çeken dini yönelimlerin ilk tplerini görme frsat sunmakta, bir inşa süreci olarak dindarlık şekillerinin nasıl üretldiğini göstermekte ve yine geçmişten günümüze dindarlığın kesişim, ayrışma ve kırılma noktalarını vermektedir. Türkiye’de dini hayatn tarihi arka planına bakıldığında, dört temel tarihsel dinamiğin etkili olduğu söylenebilir. Bunlardan ilki, bu makalenin de konusunu oluşturan Türklerin İslam öncesi inanç sistemi ve İslamlaşma süreçleridir. İkincisi, İslamlaşma süreciyle yakından ilişkili olan, İslamlaşma sonrası AleviBektaşi ve Sünni farklılaşmasıdır. Üçüncü dinamik, batlılaşma eğilimleriyle çok daha belirgin hale gelen mektepli medreseli şeklindeki ayrışmalar olarak kar- şımıza çıkmaktadır. Bu ayrışma, sıradan halk kitleleri ile aydın tabaka arasında çeşitli biçimlerde ortaya çıkan kültürel ikilik şeklinde, batlılaşma öncesinde de izlenebilen bir sosyal gerçekliktr. Sonuncu dinamik ise, batlılaşma ile birlikte başlayan modernleşme süreci ve bu süreçte ortaya çıkan gerilimlerle ilgilidir. Bu tarihsel dinamikler bireysel ve kurumsal düzeyde sosyal hayatn bütününü etkilerken, dini saha da bu etkileşim sürecinden hali değildir. Bu gün yaşanılan dini hayat, sosyolojik olarak, geçmişin izleri, bu günün baskısı ve geleceğin kaygılarının yön verdiği üç boyutlu bir yapı içinde şekillenmektedir. Dolayısıyla dini hayatn tasviri, anlaşılması, anlamlandırılması ve yorumlanması, dini hayatmız üzerindeki tarihsel dinamiklerin etkilerinin bilinmesini, analiz ve yorumlamalarımızda dikkate alınmasını gerekmektedir. Bu çerçevede, makalemiz, mezkûr dinamiklerden ilki olan Türklerin İslam öncesi temel inanç sistemlerini ve İslamlaşma süreçlerini konu edinmektedir. Bu süreç içinde ortaya çıkan dikkat çekici olaylar üzerindeki sosyolojik motflerin tespit ve bunların mevcut Türk dindarlığı üzerindeki muhtemel etkilerinin tasvir edilmesi ve bu suretle ileri sürdüğümüz iddiaların test edilmesi makaledeki ana hedefmizdir. Bu hedefn, eldeki tarihi malzemenin bolluğu ve ele alınan sürecin uzunluğu dikkate alındığında, sadece tespit ve tasvir seviyesindegerçekleştrilebileceğini özellikle vurgulamak isteriz. Dolayısıyla ilk dönem Türk din tarihi bütün detaylarıyla değil; temel tezahürleri merkeze alınarak tasvir edilmeye çalışılmış, aralarda tespit edilen ve sosyolojik açıdan önemli bulunan olaylar üzerinde bazı yorumlamalara gidilmiştr. Türk din tarihi, mümkün mertebe temel kaynaklardan hareketle, panaromik bir şekilde ele alınarak, bu tarihsel sürecin özellikle günümüzde yaşanılan dini hayat üzerindeki olası etkilerine işaret edilmeye çalışılmıştr. Yine, burada, ele alınan tarihsel kesit üzerinden bin yılı aşkın bir süre geçtği; dolayısıyla, İslam öncesi inanç sisteminin ve İslamlaşmanın günümüz dini hayat üzerindeki etkilerinin, ne kadar kalıcı ve derin olursa olsun, doğrusal ve deterministk değil, çoğunlukla izdüşümsel olabileceğini hatrlatmak isteriz. Yani ilk dönemlerdeki tarihsel yapının bu gün için sadece izlerinden ve tortularından bahsedilebilir. Ancak bu izler ve tortular bazen o kadar belirgindir ki, günümüz dindarlık şekillerini anlama ve anlamlandırmada es geçilemez sosyal gerçeklikler haline gelmektedir. Bütün bu yaklaşımlar ışığında, araştrma, ilki İslam öncesi inanç sistemiyle, ikincisi Türklerin İslamlaşmasıyla ilgili iki temel iddiayı test etmeye çalışmaktadır. Bu iki iddia şu şekilde kurgulanmıştr: “(1) İnanç sistemleri inatçıdır, değişime karşı direnirler; değişim kaçınılmaz olduğunda ise kabuk değiştrerek yaşama eğilimi gösterirler. Yeni kültür içinde yaşama eğilimi bağdaşmacı ve eklektk bir karakter taşır. (2) İnanç sistemlerinin top yekûn değişimi uzun ve sancılı bir süreçtr. Ancak adalete dayalı, dayanışma ve işbirliği süreçlerinin öne çıkarıldığı bir sosyal karşılaşma alanında inanç sistemleri kendilerini daha fazla değişime açma eğilimi taşırlar.
Keywords
Abstract
This artcle deals with the pre-Islamic period belief systems of Turks and the process of becoming Muslim as an important part of the historical background of religious life in Turkey. The main aim of the artcle is to point out some remarkable sociological motfs on the events that spring during this process and to describe the possible effects of this historical period on the prevailing Turkish religiosity. We can summarize the general results of the artcle as: (1) No mater how consistent and profound they are, the effects of pre-Islamic belief systems and the Islamizaton process of Turks on the prevailing religious life in Turkey are projectonal and general, not deterministc and linear. (2) Belief systems are unbending and stubborn and they resist against change; when change is unavoidable they show a tendency to exist by changing form. This tendency also has a syncretc and eclectc character. (3) The overall change of belief systems is a long-lastng and painful process. However, belief systems are more open to change when there is a social interacton ground on which there is cooperaton and a solidarity process based on equality.
Keywords
- 1. Sosyal tarihçilik için özellikle bkz: Abrams, Philip, Tarihsel Sosyoloji, Ed. Elisabeth Özdalga, Doğu Batı Yayınları, İstanbul 2009.
- 2. Türklerde ölülerin silah, teçhizat, mücevherat ve diğer kıymetli eşyalarıyla gömülmesi, atalara saygının yanı sıra mezarlıkların/kurganların maddi değerler de içeren mekânlar olmasını sağlamıştır. Nitekim Atilla’nin II. Balkan seferinin bir sebebi de, hükümdar ailesine ait kabirlerin Bizans Margus piskoposu tarafından açılarak soyulmasıdır. Mezar tecavüzleri bir askeri seferin tetikleyicisi olabilmektedir. Bkz: Ahmetbeyoğlu, Ali, Avrupa Hun İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
- 3. Genel olarak, ilkel dinlerde Büyük Tanrılar değil, Büyük Tanrı bulunduğunu savunan Wil- hem Schmidt, “Tanrı Fikrinin Kökeni” isimli Almanca eserinde insanlığın ilk dini inanışlarının çok tanrıcılığa değil, tek tanrıcılığa dayandığını savunmaktadır. Bkz: Eliade, Mircae, Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, Ter. Mehmet Aydın, Ankara 1990, s.26. Gök Tanrı inancının, özellikle düzenli egemenliklerin zaafa uğradığı, kargaşa ve anarşinin hâkim olduğu dönemlerde yerini bir takım ikincil semavi tanrılara bıraktığı görülmektedir. Yani dönem dönem vahdaniyet özelliğini kaybedebilen Gök Tanrı inancının, merkezi yerini diğer halk kültlerine bıraktığı da ifade edilmektedir. Bkz: Aydın, Mehmet, “Türklerin Dini Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.4, Konya 1994, s.8. Kaynaklar
- Akdoğan, Ali, Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçişte Dini Hayat (Rize Örneği), Rağbet Yayınları, İstanbul 2002.
- Ali, Ahmetbeyoğlu, Avrupa Hun İmparatorluğu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
- Apak, Adem, Türklerin İslamlaşma Sürecinin Başlangıcı, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.4.
- Artun, Erman, “Çukurova Yörüklerinin Gelenek ve Görenekleri Bunlardaki Eski Kültür İzleri ”, 1. Akdeniz Yöresi Türk Toplulukları, Sosyo-Kültürel Yapısı ( Yörükler) Sempozyum Bildirileri, , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996.
- Artun, Erman, Adana Halk Kültürü Araştırmaları, Adana Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ada- na 2000.
- Aycan, İrfan, Müslüman Arapların Türklerle İlk Münasebetleri, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.4.
- Aydın, Mehmet, “Türklerin Dini Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiyat Araştırmaları Der- gisi, S.4, Konya 1994.
- Aydınalp, Halil, Gerede’de Dini Hayat, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2003.
- Çelik, Celalettin, Şehirleşme ve Din (Konya Örneği), Çizgi Yayınları, Konya 2002.
- Demircan, Ahmet, “Simav’da Yaşayan Şamanist Kültürün İzleri Üzerine Birkaç Not”, Simav 2007, http://www.simav.gov.tr/article_read.asp?id=449,16.08.2011, 21.08.2011.
- Doğan, Ahmet, İslamiyet’ten Önceki Türk İnancına Dair, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.3 .
- Doğramacı, Emel, Türkiye’de Kadının Dünü Bugünü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1992.
- Duymaz, Ali - Şahin, Halil İbrahim, “Kaz Dağları’uında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar, Balıkesir Üniversitesi SBE Dergisi, C.11, S.19, Haziran 2008.
- Eberhard, Wolfram, Çin’in Şimal Komşuları, Ter. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
- Eliade, Mircae, Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu, Ter. Mehmet Aydın, Ankara 1990.
- Erdem, Tümer, Yasemin-Yiğit, Halime, Bacıyan-ı Rum’dan Günümüze Türk Kadınının İktisadi Hayatttaki Yeri, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2010.
- Eröz, Mehmet, Eski Türk Dini ve Alevilik-Bektaşilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
- Fazlan, İbn, İbn Fazlan Seyahatnamesi, Ter. Ramazan Şeşen, Bedir Yayınları, İstanbul 1975.
- Güngör, Harun - Günay, Ünver, Türk Din Tarihi, Laçin Yayınları, Kayseri 1998.
- Güngör, Harun, “Eski Türklerde Din ve Düşünce”, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.3.
- İnan, Abdulkadir, Eski Türk Dini Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1971.
- İnan, Abdulkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1972.
- Kabaklı, Çimen, Latife, Türk Töresinde Kadın ve Aile, IQ Yayınları, İstanbul 2008.
- Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1980.
- Kaya, Muharrem, “Şamanist Türk Mitolojisinin Erzurum Efsaneleri’ndeki İzleri”, Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Sanatı ve Kültürü Üzerine Araştırmalar Nejat Diyarbekirli’ye Armağan, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2006.
- Kitapçı, Zekeriya, Türklerin Müslüman Oluşu, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.4.
- Köktaş, M. Emin, Türkiye’de Dini Hayat (İzmir Örneği), İşaret Yayınları, İstanbul 1993.
- Köse, Ali-Ayten, Ali, Türbeler: Popüler Kültürün Durakları, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
- Leger, Daniele Hervieu, “Sekülerleşme, Gelenek ve Dindarlığın Yeni Şekilleri: Bazı Teorik Öneri- ler”, Çeviri, Halil Aydınalp, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26 2004/1, İstanbul 2006.
- Arslan, Mustafa, Türk Popüler Dindarlığı (Çorum Örneği), Dem Yayınları, İstanbul 2004.
- Ocak, Ahmet Yaşar, Menakıpnameler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
- Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Halk inanç ve Edebiyatında Evliya Menkıbeleri, Kültür Bakanlığı Yayın- ları, Ankara 1984.
- Özaydın, Abdulkerim, Türklerin İslamiyet’i Kabulü, Türkler, Ed. Hasan Celal Güzel vd., Yeni Tür- kiye Yayınları, Ankara 2002, C.4.
- Uçar, Ramazan, Sosyolojik Açıdan Alevi-Bektaşilik (Abdal Musa Tekkesi üzerine bir Araştırma örneği),Aziz Andaç Yayınları, Ankara 2006.
- Roux, Jean Paul, Türklerin ve Moğolların Eski Dini, Ter. Aykut Kazancıgil, Kabalcı Yayınları, İs- tanbul 2002
- Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu Ya- yınları, Ankara 2001.
- Tanyu, Hikmet, Türklerin Dini Tarihçesi, Türk Kültür Yayınları, İstanbul 1978
- Tunç, Zekiye, Şamanizm Üzerine Bir Araştırma, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi SBE, Tarih Anabilim Dalı, Elazığ 2007.
