Author :
Abstract
Dinler tarihi alanındaki çağdaş eserlere göz atldığında, bu alanın en bü yük otoritelerininkilerde dahi, Türklerin dinî tarihine ya çok kısa atflarda bulunulduğu veya hiç temas edilmediği gözleniyor. Bu durum Türklerin en eski devirlerden günümüze kadar uzanan dinî inanışları, uygulamaları ve yaşayışlarının tarihinin, tüm boyutları içerisinde, bugüne kadar, modern anlamda bilimsel bir yaklaşımla ele alınarak sistematk bir biçimde incelenmemiş ve bir senteze erişilmemiş olduğunu gösteriyor. Türklerin dinî tarihinin sosyolojisi ise henüz el atlmamış olarak ortada duruyor. Günümüzdeki durum ve başlıca sorunlara ilişkin sosyolojik yaklaşımlar ise henüz başlangıç aşamasında olup, deneme niteliğini aşabilmiş görünmüyor. Bunun, her şeyden önce, bu konudaki alt yapı yetersizliği ve bunu sağlayacak ortamın henüz oluşmamış bulunmasından kaynaklandığı önemle belirtlmelidir. Bu altyapı yetersizliği ve bunu sağlayacak ortamın henüz istenilen biçimde oluşmamış olması, özellikle Türkiye’de Türklerin dinî tarihi ve sosyolojisi üzerine gerçekleştrilen bilimsel deneme ve gayretleri de olumsuz etkilemiş görünüyor. Oysa dünyanın en eski ve köklü milletlerinden biri olan Türkler, çok renkli ve zengin bir tarih ve kültür mirasına sahiptr. Bununla birlikte, tarihî perspektfen toplumsal hafza Türklerde başka birçok milletlere oranla çok geç uyanmaya başlamış; üstelik uzun süre o, destanî tarih şuurunun pek de ötesine geçememiş; nitekim anlaşılan Türklerin, ‘tarih yazan değil fakat tarih yapan millet’ şeklinde tanımlamaları da buradan kaynaklanmıştr. Türklerde, tarih şuuru çok geç uyandığı ve üstelik o, destanî tarih telâkkisini aşarak, bilimsel ve objektf bir tarihe yönelmek üzere çok uzun bir bocalama döneminden geçmek zorunda kaldığı gibi; bilimsel ve objektf bir dinî tarih bilinci ve perspektfnin uyanışı daha da gecikmeli, sorunlu ve zikzaklı olmuş; doğrusunu söylemek gerekirse, Türk kültürü ve toplumunda, modern anlamda bir din tarihi bilinci ve perspektf henüz tam anlamıyla yer tutamamış ve doğal olarak bir din tarihi yahut sosyolojisi metodolojisi geliştrilememiştr. Nitekim Türk kültürü ve toplumunda, özellikle din alanında “beşer-üstü” ve “ilâhî” olan veya bir başka deyişle “zaman-üstü”, “tarih-üstü” ve “evrensel” olanla “beşerî”, “tarihî” ve “kültürel” olanı birbirine karıştrma ve hepsini aynı kategoriye yerleş trme eğilimi, alışkanlığı ve hata “hata”sı kanaatmizce bu bilinç ve metodoloji noksanlığı yahut yetersizliğinden kaynaklanmaktadır (Günay ve Güngör 2009: 13, 19)
Keywords
Abstract
Although there are several studies on Turk’s historical religious belief, practces and religious life, the topic has been systematcally analysed following a modern approach and therefore, a synthesis on this topic has not been developed. This topic requires a interdisciplinary approach and evaluaton including the contributons of ethnology, anthropology, archeology, phenomenology and sociology beyong a historical perspectve. The aim of this study is to analyse and evaluate the religious historu of Turks following a macro sociological approach in the light of available informaton and documents within a scientfc and objectve history understanding.
Keywords
- Aitpaeva, G., Egemberdieva, A., Toktogulova, M. (Eds.) 2007. Mazar Worship in Kyrgyzstan: Rituals and Practitioners in Talas, Bishkek: Aigine Research Center.
- Aydın, M. 1997. “Türklerin Dinî tarihi Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkiyat Araştırmaları Der- gisi, 4, Konya, 19.
- Babinger, F. 1996. Anadolu’da İslamiyet- İslam Tedkîkâtının Yeni Yolları (Çev.: Râgıp Hulusi, Yay. Haz.: Mehmet Kanar), İstanbul: İnsan Yay.
- _____ 1975. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler (Haz.: K. Y. Kopraman, A. İ. Aka), Ankara. _____ 1981. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan (Çev.: H. D. Yıldız), İstanbul.
- _____ 1993. İslam Medeniyeti Tarihi (Haz. F. Köprülü), Ankara.
- _____ 1952 1962. Four Studies on Central Asia, Leiden.
- Bazin, L. 1953. “La Déessemère Chez Les Turcs PréIslamiques”, Revue d’Histoire des Religi- ons.
- _____ 1975. “Les Enseignements de L’Inscription de Bugut (Mongolie)” in Mélanges Linguis- tiques Offerts à Emile Benveniste, Paris: Société de Linguistique de Paris, 3745.
- Birge, J. K. 1965. The Bektashi Order of Dervishes, London: Luzac.
- Cahen, C. 1979. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler (Çev.: Y. Moran), İstanbul.
- Chavannes, E. 1913. “Un Traité Manichéen Retrouvé en Chine”, Journal Asiatique, Paris. Çarkoğlu, A., Toprak, B. 2000. Türkiye’de Din, Toplum ve Siyaset, İstanbul: TESEV.
- Çubukçu, İ. A. 1986. Türk Düşüncesinde Felsefe Hareketleri, Ankara.
- Dunlop D. M. 1954. The History of The Jewish Khazars, Princeton, New Jersey.Eberhard, W. 1964. “Eski Türk Dini”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIII, İstanbul.
- Ekincikli, M. 1990. Türk Ortodoksları, Başlangıcından Millî Mücadele Sonuna Kadar, Kayseri (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
- Eliade, M. 1951. Le Chamanisme et Les Techniques Archaique de L’Extase. Paris: Payot. _____ 1971. La Nostalgie des Origines, Paris: Gallimard.
- _____ 1983. Histoire des Croyances et des İdées Religieuses, Paris: Payot, I, III.
- Emmerick, R. E. 1987. “Boudhisme in Central Asia”, The Encyclopedia of Religion, (Ed. Mircea Eliade), II, New YorkLondon.
- Eröz, M. 1977. Türkiye’de Alevilik/Bektaşilik. İstanbul. _____ 1983. Hıristiyanlaşan Türkler, Ankara.
- _____ 1992, Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik /Bektaşilik, İstanbul: Türk Dünyası Araş tırmaları Vakfı Yay.
- Esin, E. 1972. “Burkan ve Mani Dinleri Çevrelerinde Türk Sanatı”, Türk Kültürü El Kitabı, II, An kara, 311416.
- _____ 1978. İslamiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş, İstanbul.Gellner, E. 1968. “A Pendulum Swing Theory of Islam”, Annales de Sociologie.Giraud, R. 1960. Les Règnes d’Elterich, Gapghan et Bilga (680794), Paris.
- Gökalp Z. 1976. Türk Medeniyeti Tarihi, (Haz.: K.Y. Kopraman, İ. Aka), İstanbul. _____ 1977. Malta Konferansları, Ankara.
- Gömeç, S. 1998. “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi. 4, 3851. Grousset R., Denilier G. 1955. La Face de l’Asie, Paris: Payot.
- Gumilev, Lev 1994. “Eski Türk Dini”, (Çev. H. Güngör), Türk Kültürü Dergisi, 377, Ankara, 520 531.
- Günay Ü. 1991. “Tendance de Tolérance Religieuse Dans La Culture Turque”, Religions, Cultures and Tolerance-Past and Present, Ankara Üniversitesi Yay, 111128.
- _____ 1996. “Anadolu’nun Dinî Tarihinde Çoğulculuk ve Hoşgörü”, ERDEM, Türklerde Hoşgörü Özel Sayısı I, Ankara, 8/22, 189220.
- _____ 2001. “Çağdaş Türkiye’de Din, Toplum, Kültür, Gelenek ve Değişme”, Çukurova Üniversi- tesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 2, 138.
- _____ Kış 2002. “Türk Dünyasının Din Önderleri Tipolojisi”, Avrasya Etüdleri, 21, 115135.
- _____ 2003. “Türk Halk Dindarlığının Önemli Çekim Merkezleri Olarak Dinî Ziyaret Yerleri”, Erciyes Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15/2, 536.
- _____ 2005. “Türk Toplumunun Dinî yaşayışı Üzerine Bir Din Sosyolojisi İncelememsi”, Din Sos- yolojisi, İstanbul: İnsan Yay., 515556.
- _____ Eylül 2005. “Köylülük ve Din”, Türk Yurdu, 25/217, 4856.
- _____ 2010. “Çağdaş Türk Dünyasında Din, Gelenek ve Değişme”, Harun Güngör Armağanı, İstanbul: Kesit Yay., 185217.
- Günay Ü., Güngör H., Ecer, V., 1997. Laiklik, Din Ve Türkiye, Ankara: Adım Yay.
- Günay Ü. ve Ecer, A. V. 1999. Toplumsal Değişme, Tasavvuf, Tarikatlar ve Türkiye, Kayseri: Erci yes Üniversitesi Yay.
- Günay Ü., Güngör H, vd. 2001. Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Din Bilimi Araştırması: Kayseri Örneği, (2. baskı), Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay.
- Günay Ü. ve Güngör, H. 2009. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İstanbul: Rağbet Yay.
- Harva, Uno 1959. Les Représéntations Religieuses des Peuples Altaiques, Paris: Gallimard. Hasluck F. W. 1929. Christianity and Islam under the Sultans, III, Oxford.
- İnalcık H. 1965. “Sosyal Değişme, Gökalp ve Toynbee”, Türk Kültürü, Mayıs, 31/III, 421433. İnan, A. 1972. Tarihte ve Bugün Şamanizm, 2. baskı, Ankara.
- _____ 1976. Eski Türk Dini Tarihi, İstanbul.
- Kalembekova, B. 2001. “Fergana Vadisindeki Dinî Durum”, Avrasya Etüdleri, İlkbaharYaz, 131 140.
- Kafesoğlu, İ. 1980. Eski Türk Dini, Ankara.
- Kaşgarlı M. 1986. Divanü Lûgat-it-Türk, (Çev. B. Atalay), III, Ankara.
- Kitapçı, Z. 1994. Orta Asya’da İslamiyet’in Yayılışı ve Türkler, (III. Baskı), Konya. Köprülü F. 1919. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul.
- _____ 1922. “Anadolu’da İslamiyet”, Dar’ül- Fünûn Edebiyat Fakültesi Mecmuası, II, İstanbul._____ 1990. Türk Tarih-i Dinîsi, Kayseri (Haz.: A. Aykın, Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi).Köse, A., Ayten A. 2010. Türbeler. Popüler Dindarlığın Durakları, İstanbul: Timaş Yay. Kuzgun, Ş. 1993. Hazar ve Karay Türkleri, (II. Baskı), Ankara.
- Mardin, Ş. 1977. “Religion in Modern Turkey”, International Social Science Journal, XXIX, No. 2, 279– 97.
- _____ 1983. Din ve İdeoloji, İstanbul.
- Mélikoff, I. 1982. “L’Islam Hétérodoxe en Anatolie: NonconformismeSyncretismeGnose”, Turcica, XIV, 142154.
- _____ 1988. “Les Origines CentreAsiatiques du Soufisme Anatolien”, Turcica, XX, 718.
- _____ 1992. Sur Les Traces du Soufisme Turc. Recherches Sur L’Islam Populaire en Anatolie, İstanbul.
- _____ 1993. Uyur İdik Uyardılar, Çev.: T. Alptekin), İstanbul.
- _____ 1998. Hadji Bektach: Un Mythe et Ses Avatar, Leiden: Brill.
- Murat, E. 2006. “ ‘Syncretic’ and ‘Synthetic’ Islam in Central Asia”, The Times of Central Asia, December 28, 5.
- Norton J. D. 1983. “Bektashis in Turkey” in Denis MacEoin and Ahmed AlShahi (eds.) Islam in the Modern World (Croom Helm, London), 73– 87
- _____ 2000. “The Turks and Islam”, in Clarke, P., World’s Religions: Islam. (Florence, KY, USA: Routledge, 84. 101.
- Ocak, A. Y. 1992. Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufîlik, Kalenderîler (XIVXVII. Yüzyıllar), Ankara.
- _____ 1980. Babaîler İsyanı, İstanbul.
- _____ 1983. Bektaşî Menkıbelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul.
- _____ 1997. “Un Aperçu Général Sur L’Hétérodoxie Musulmane en Turquie”, in Syncrétistic Religous Communities in the Near East, Leiden: Brill, 195204.
- Ögel, B. 1971. Türk Mitolojisi, Ankara.
- _____ 1984. Türk Kültür Tarihi, Ankara.
- Öztürk, M. 1994. Azerbaycan’daki Karaim Cemaati Üzerine Bir Araştırma, Kayseri (Yayın lanmamış Yüksek Lisans tezi).
- Pelliot, P. 1963. Recherches sur les Chrétiens d’Asie Centrale et d’Extrême-Orient, Paris: Impri merie Nationale.
- Polonkaya, L. and Malashenka, A. 1994. Islam in Central Asia, Reading, Ithacoprens.Rashid A. 1994. The Resurgence of Central Asia: Islam or Nationalism?, Zed Press.
- _____ 2002. Jihad: The Rise of Militant Islam in Central Asia, Yale University Press.
- Roux, J. P.1956. “Tängri. Essai Sur le Cieldieu des Peuples Altaïques”, Revue de L’Histoire des Religions (RHR), 150/2, 173 – 212.
- _____ 1962. “La Religion des Turcs de L’Orkhon de VII et VIII Siècles”, I, RHR, 437, 124. _____ 1963. La Mort Chez Les Peuples Altaïques Anciens et Mediévaux, Paris.
- _____ 1966. Faune et Flore Sacrées Dans Les Sociétés Altaïques, Paris.
- _____ 1984a. “Les Religions Dans Les Sociétés Turcomongoles” , RHR, 2014, 393 420. _____ 1984b. La Religion des Turcs et des Mongols, Paris.
- _____ 1986. “La Tolérance Religieuse Dans Les Empires Turcomongols”, RHR, 203/2, 131168._____ 1987. “Turkic Religions”, The Encyclopedia of Religion, (Ed. Mircea Eliade), XIII, New York London: 1987, 278279.
- Roy, O. 2001. “Islam et Politique en Asie Centrale”, Archives de Sciences Sociales des Religions, 115, JuilletSeptembre, 4962.
- Szyszman, S. 1989. Les Karaïtes d’Europe, Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Multiethnica Upsaliensia, 7, Uppsala.
- Tapper, R. 1991. Çağdaş Türkiye’de İslam, (Çev. Ö. Arıkan), İstanbul.
- Tanyu, H. 1968. Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yay. _____ 1978. Türklerin Dinî Tarihçesi, İstanbul.
- _____ 1980. İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara.
- Taştan, A. 1986. Nesturî Misyonerlerin Orta Asya ve Çevresindeki Faaliyetleri, Kayseri (Ya yınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
- Togan, A. Z. V. 1926. “Oğuzların Hıristiyanlığı Meselesi”, Türkiyat Mecmuası, II, İstanbul, 6167. Turan, O. 1971. Selçuklular ve İslamiyet, İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
- _____ 1978. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
- Vorhoff, K. 1998. “Academic and Journalistic Publications on the Alevi and Bektashi of Turkey”,in Alevi Identity, (eds.: T. Olsson, E. Özdalga and C. Raudvere), Istanbul: Swedish Rese arch Institute in İstanbul, 2350.
- Zarcone, Th. 1993. “Nakşibendîler ve Türkiye Cumhuriyeti”, (Çev.: E. Topbaş), Türkiye Günlüğü, 23, Yaz, 99107.
