Author :
Abstract
Aristoteles’in tasımı bulması ya da çıkarım yasalarını bir dizge haline getrmesi belki de onun en büyük ve özgün başarısıdır.1 Tasım kuramını barındıran Aristoteles mantğı benzersiz biçimde Post-Helenistk dönemini, Orta Çağ İslam ve Avrupa felsefesini etkilemiştr. Bu dönemde pek çok felsefeci için mantk sözcüğü Aristoteles mantğı ile özdeş olarak kullanılmıştr. Hata günümüzün modern mantk kuramları ile Aristoteles mantğı arasında yöntem ve amaçlar bağlamında büyük benzerlikler vardır.2 Her ne kadar tasım teorisi en önemli başarısı olsa da bu, mantkçı olarak Aristoteles’in çalışmalarının yalnızca bir bölümüdür. Onun yargıda bulunma, kanıtlama ve dilsel alana dair çalışmaları da vardır ve bunlara ilişkin eserler bir bütün olarak Aristoteles’i anlamada önemlidir. Özellikle tanım, kesin kanıtlama (demonstraton / burhan) diyalektk (cedel) kanıtlama, zorunluluk, olasılık ve yüklemler hakkında ortaya konulan değerlendirmeler bir bütün olarak tasım teorisi doğrultusunda incelenmesi gereken konulardır.3 Aristoteles’in mantk teorisi temelde iki tür çıkarım ve kanıtlama yöntemini içermektedir. Bunlardan ilki, bilimsel kanıtlama süreçlerini doğru biçimde içerdiği öne sürülen kesin kanıt ve ikincisi, karşılıklı tartşma içerikli süreçlerde kullanılan diyalektk yöntemleridir. Matematksel bir yapısı olan tasım, en açık biçimiyle Birinci Analitkler’de ele alınmıştr ve kesin kanıtlama kuramı ile birlikte İkinci Analitkler’de tamamlanmıştr. Diyalektk kanıtlama ya da çıkarım ise Topikler’de ortaya konulmuştur. Klasik mantğın ana konusu tasımdır. Kavramlar, önermeler, çıkarım türleri vs. bütünüyle tasıma yönelik bir ön çalışmadır. Aristoteles’e göre tasım, belli bir ifadeden başka bir ifadenin zorunlu olarak çıkmasını sağlayan sözsel yapıdır.4 Tasım, içerik ve biçim yönünden inceleme konusu yapılmaktadır. Tasımı oluşturan öncüllere5 madde (içerik), öncüllerin kendi aralarında düzenlenmesine de suret (biçim) denilmektedir.6 Söz gelimi suret açısından tasım kesin (iktrani) ve seçmeli (istsnai) olarak ikiye ayrılabilir. Tasımın içerik ve bilgisel değer açısından incelenmesi ise İslam Mantkçılarının Beş Sanat (es-Sanaatu’l-Hams) olarak adlandırdıkları başlık altnda ele alınır.7 Söz konusu bölümleme Aristoteles’in Organon adlı mantk külliyatna dayanmaktadır.
Keywords
Abstract
This artcle is about the fve arts and it’s premises. The inventon of the syllogism or the systematc treatment of law inference is important. The theory of syllogism is expressed in The Prior Analytcs. Scientfc method is considered The Posterior Analytcs. Dialectc is discussed in Topics. Rhetoric is examined in The Rhetoric. Sophistry is investgated in The Sophistcal Refutatons. Poetcs is considered in Poetcs. The last fve comprise the fve arts of the applied syllogism. Method of The Posterior Analytcs is called burhan, dialectc is called jadal, rhetoric is called khitaba, and Sophistry is called mugalâta, poetcs is called shi’r. The propositon of these fve arts: Yaqî- niyat, mashhurat, maqbulat, musallamat, mushabbihat, wahmiyyat, muhayyilat and maznunat. These arts and it’s propositon is useful for philosophical thinking. Therefore these concepts must be partcularly investgated.
Keywords
- Analitics, Çev. Hugh Tredennick, The Loeb Classical Library, Londra, 1962. ( Tredennick’in
- Cambridge University Press, Cambridge, 1999, s. 27. 3 Simith, a.g.m., s. 28. 4 Aristotle, Prior Analitics, s. 201. 5 Tasımın öğeleri öncüllerdir. Öncül, tümel, tikel ve belirsiz olabilir. Bir tasımda (söz gelimi
- yay. Ank. 2010. s.162. 7 Muhammet Rıza Muzaffer, el-Mantık, Daru’l-Tearüf, Beyrut, 1980, s. 206. 8 Aristotle, Prior Analitics, s. 199. 9 Aristotle, On Interpretation, Çev. Harold P. Cook, The Loeb Classical Library, Cambridge,
- 1962, s. 123, 143. Farabiye göre doğrulama (tasdik) bir şeyin var ya da yok olup olmadığını
- 1984, s. 46. 11 Muzaffer, el-Mantık, s. 281. 12 Burhan, b-r-h kökünden türemiştir ve güçlü, sağlam kanıt anlamına gelmektedir. Bkz. İbn
- Pace, E. Capps, W. H. Rouse, A. Post, E. H. Warnimgton, Londra ve Cambridge, 1960, s.
- Mektebetü'n-Nahdeti’l-Mısriyye, Kahire, 1954. s. 58. 15 Bkz. Aristotle, Posterior Analytics, s. 37 vd. 16 Aristo’ya göre beş türlü bilgi vardır. İlki, adın bilgisi, ikincisi bu ada karşılık gelen şeyin var
- rıdır. Bkz. Aristotle, Posterior Analytics, s. 175 vd. 17 Aristotle, Posterior Analytics, s. 29–31. 18 Farabi, Kitabu’l-Huruf, Edit. Muhsin Mehdi, Daru’l-Meşrık, 1986, s. 212. 19 Muzaffer, el-Mantık, s. 282. 20 Bu çıkarım yöntemine burhan-ı lime de denilir. Bu tanımlama da “m” harfi şeddelenerek
- limmi olmuştur. 22 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, I. cilt, Daru’l-Maarif, Kahire, Tarihsiz, s. 569. 23 İbn Sina, el-Burhan, s. 8 24 Aristotle, Topica, s. 277. 25 Mahmut Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay, İstanbul, 1983, s. 113. 26 Aristo, The Rhetoric, Çev. Richard Claverhouse Jebb, Edit. John Edwin Sandys, Litt.d.,
- Duckworth, İngiltere, 2001, s. 11. Modern mantıkçılar örtük tasımları, bir ya da daha
- The Johns Hopkins University Press, S. 66, No. 3, 1945, s. 303. 28 Aristo, The Rhetoric, s. 13 vd. 29 Farabi, İlimlerin Sayımı, Çev. Ahmet Arslan, Vadi Yay. Ankara, 1999, s. 64. 30 Mahmut Kaya, Aristoteles ve Felsefesi, s. 122. 31 Aristoteles, Şiir Sanatı Üzerine, Çev. Nazile Kalaycı, Bilim ve Sanat, Ankara, 2005, s. 17
- kara, 1997, s. 48 ve 63. 33 Ebu Ali İbn Sina, el-İşarât ve’t-Tenbihât, Thk. Süleyman Dünya, I. Bölüm, Kahire, H. 1119,
- s. 464. 34 Bkz. Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Say Yay., İstanbul, 2007. 35 Farabi, İlimlerin Sayımı, s. 63. 36 Farabi, Aristo ve Felsefesi, Çev. Hüseyin Atay, ‘Farabi’nin Üç Eseri’ adlı çalışmanın içinde,
- A.Ü.İ.F. Yay., No:115, Ankara, 1974, s. 113. 37 Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, s. 9 vd. 38 Ayrıntılı bilgi için Bkz. Ahmed Cevdet Paşa, Mi’yar-ı Sedad, İşaret Yay. Mantık Metinleri II
- içinde, İstanbul, 1998, s. 86–87. 39 İbn Sina, Kitabu’n- Necât, s. 101; İbn Sina, el-Burhan, s. 17; İbn Rüşd, Şerhu’l-Burhani’l
- Mantıkta Diyalektik, A.Ü.S.B.E. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2010. 48 Aristotle, Topica, s. 305; Farabi, “Kitabu’l-Cedel”, el-Mantık İnde’l-Farabi içinde, Refik
- Acem, Beyrut, 1986, s. 13; İbn Sina, “Cedel”, eş-Şifa, el-Mantık (6) içinde, Thk. Ahmet Fuat
- el-Ehvani, Kahire, 1965, s. 72; İbn Rüşd, Ebu’l-Velid, Telhisu Kitabi Aristoteles Fi’l-Cedel,
- Thk. Muhammed Selîm Sâlim, Mısır, 1980, s. 4. 49 Majid Fakhry, Al- Farabi, Founder of Islamıc Neoplatonısm: His Life, Works and Influence,
- Oneworld Oxford, 2002, s. 57 ve 147. 50 Bkz. Muzaffer, el-Mantık, s. 294–299. 51 Ebu Ali İbn Sina, Uyunu’l-Hikme, Thk. Abdurrahman Bedevi, Daru’l-Kalem / Vekaletu’l
- Matbuat, Beyrut ve Kuveyt, 1980, s. 13. 52 Ahmed Cevdet Paşa, Mi’yar-ı Sedad, s. 103. 53 İbn Sina, el-İşarât ve’t-Tenbihât, s. 353. 54 Ahmed Cevdet Paşa, Mi’yar-ı Sedad, s. 103. 55 İbn Sina, el-İşarât ve’t-Tenbihât, s. 362. 56 Ömer el-Kazvînî el- Kâtibî, Risaleti’ş-Şemsiyye fi’l- Kavaidi’l- Mantıkiyye, Matbaa-i Amire,
- ra, 2002, s. 92–93; ayrıca bkz. İbn Sina, el-İşarât ve’t-Tenbihât, s. 358 vd.
- Kaynaklar Ahmed Cevdet Paşa, Mi’yar-ı Sedad, İşaret Yay. Mantık Metinleri II içinde, İstanbul, 1998. Alexander of Aphrodisias, On Aristotle Topics I, Çev. Johansen M. Van Ophuijsen, Duckworth,
- İngiltere, 2001. Aristoteles, Sofistlerin Çürütmeleri Üzerine, Say Yay., İstanbul, 2007. Aristoteles, Şiir Sanatı Üzerine, Çev. Nazile Kalaycı, Bilim ve Sanat, Ankara, 2005. Aristotle, On Interpretation, Çev. Harold P. Cook, The Loeb Classical Library, Cambridge, 1962. Aristotle, Posterior Analytics, Çev. Hugh Tredennick, The Loeb Classical Library, Edit. T. E. Pace,
- E. Capps, W. H. Rouse, A. Post, E. H. Warnimgton, Londra ve Cambridge, 1960. Aristotle, Prior Analitics, Çev. Hugh Tredennick, The Loeb Classical Library, Londra, 1962. Bayrakdar, Mehmet, ‘Farabi’nin Şiir Sanatının Kanunları Adlı Risalesi’ A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, Fakhry, Majid, Al- Farabi, Founder of Islamıc Neoplatonısm: His Life, Works and Influence,
- Oneworld Oxford, 2002. Farabi, “Kitabu’l-Cedel”, el-Mantık İnde’l-Farabi içinde, Refik Acem, Beyrut, 1986. Farabi, İlimlerin Sayımı, Çev. Ahmet Arslan, Vadi Yay. Ankara, 1999. Farabi, Kitabu’l-Huruf, Edit. Muhsin Mehdi, Daru’l-Meşrık, 1986. el-Gazalî, Ebu Hamid Felsefenin Temel İlkeleri, Çev. Cemaleddin Erdemci, Vadi Yay. Ankara, İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, Daru’l-Maarif, Kahire, Tarihsiz. İbn Rüşd, Ebu’l-Velid, Telhisu Kitabi Aristoteles Fi’l-Cedel, Thk. Muhammed Selîm Sâlim, Mısır, İbn Sina, “Cedel”, eş-Şifa, el-Mantık (6) içinde, Thk. Ahmet Fuat el-Ehvani, Kahire, 1965. İbn Sina, Ebu Ali, el-İşarât ve’t-Tenbihât, Thk. Süleyman Dünya, I. Bölüm, Kahire, H. 1119. İbn Sina, Ebu Ali, Uyunu’l-Hikme, Thk. Abdurrahman Bedevi, Daru’l-Kalem / Vekaletu’l-Matbu
- at, Beyrut ve Kuveyt, 1980. İbn Sina, el-Burhan, Thk. Abdurrahman Bedevi, Mektebetü’n-Nahdeti’l-Mısriyye, Kahire, el-Kâtibî, Ömer el-Kazvînî Risaleti’ş-Şemsiyye fi’l- Kavaidi’l- Mantıkiyye, Matbaa-i Amire, İstan
- bul, 1302. Kaya, Mahmut, Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay, İstanbul, 1983. Kömürcü, Kamil, Esîrüddin el-Ebherî’nin Mantık Anlayışı, Yayın Evi yay. Ank. 2010. Muzaffer, Muhammet Rıza, el-Mantık, Daru’l-Tearüf, Beyrut, 1980. Simith, Robin, ‘Logic’, The Cambridge Companion to Aristotle, Edit. Jonathan Barnes, Cambrid
- ge University Press, Cambridge, 1999. Simonson, Solomon, “A Definitive Note on the Enthymeme”, The American Journal of Philo
- logy, The Johns Hopkins University Press, S. 66, No. 3, 1945.
