Author :
Year-Number: 2013-14
Yayımlanma Tarihi: 2018-11-06 10:56:23.0
Language : Türkçe
Konu :
Abstract
AMMÂR B. YASİR Bu makalede ilk Müslüman toplumda Hz. Ali taraftarı olan önde gelen sahabelerden Ammâr b. Yasir’in Hz. Osman dönemindeki huzursuzluklar ve ilk siyasî anlaşmazlıklardaki tavrı hakkındaki tartışmalar incelenmektedir. Konu Hz. Peygamber’in vefatının ardından ortaya çıkan, özellikle Hz. Osman ve Hz. Ali’nin halifelikleri döneminde artan siyasî tartışmalar bağlamında ele alınmış- tr. Makalede, Ammâr hakkında Hz. Peygamber’in meşhur hadisi ile ilgili tartış- malar da dikkate alınmıştır. Ammâr b. Yasir’in ideolojik tarihçiliğin bir nesnesi mi yoksa Emevi idaresinin meşruiyet sorgulanması gereken bir yönetim mi olduğu meselesi makalenin üzerinde yoğunlaştığı ana konudur
Keywords
Abstract
In the artcle the attudes of Ammar b. Yasir, who was supporter of Ali, and the discussions about him have been examined. The queston has been tackled in the context of politcal debates which emerged right afer the death of the Prophet, peace be upon him, and increased especially during the period of Hz. Uthman and Hz. Ali. The discussions about the Prophet`s famous hadith about Ammar b. Yasir have also been taken into consideraton in the artcle. Whether Ammar b. Yasir is the object of ideological historiography or the governance of Umayyads is legitmate is the main queston that the artcle concentrates on.
Keywords
- 1. Esasen ilk siyasî gelişmelerde taraf olan Emevi ve Haşimî ailelerine baktığımızda, iki ta- rafından İslâm öncesi dönemden itibaren birbirleri ile rekabet halinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Emevilerin ehl-i beyt’e yani Haşimoğullarına karşı söz konusu ezelî rekabet çerçevesinde hareket etmesi dikkatlerden uzak tutulmaması gereken bir konudur. Bu konuda geniş bilgi için bkz. İbrahim Sarıçam, “Emevi-Haşimi İlişkileri (İslâm Öncesinden Abbasilere Kadar)”, Ankara, 2008.
- 2 Bu konuda araştırmacı Cengiz Kallek şöyle demektedir: Sahabelerden bazıları Bizans ve Sâsânî imparatorluklarına ait toprakların fethi ile birlikte oluşan yeni iktisadî imkânları değerlendirerek çalışmış, kazanmış ve hatta servet yapmıştır. Ayrıca şunun vurgulanmasında da büyük yarar vardır: Sahabe, servetlerini diğer insanları sömürerek yapmadıkları gibi toplum üzerinde sulta kurmak için de kullanmamışlardır; aksine, gerektikçe tüm varlıklarını hayır işlerine harcayarak kamu huzurunun sağlanmasına büyük katkıda bulunmuşlardır.(Cengiz Kallek, Asr-ı Saadet’te Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul,1997)
- 3 Hz. Ömer, Hz. Ebûbekir tarafından Irak’ta başlatılmış olan İslâm fetihlerinin tamamlana- bilmesi için Kûfe garnizonunu kurmuş ve buraya binlerce asker ile bu askerlerin ailelerini yerleştirmişti. Şehir ilk kurulduğunda yerleşenlerin sahip oldukları bedevî kültüre tamamen uygun halde idi. Bilindiği gibi bedevî Araplar, belli bir yere bağlı olmayıp, konar-göçer bir hayat yaşarlardı. Garnizon ilk kurulduğunda da bu gelenek hakimdi. Savaş esnasında askerler, aileleri ile beraber savaşa çıkar, savaşın bitiminde, çocukları ile birlikte garnizona geri dönüp, küçük kulübeler inşa ederek, buralarda yaşamlarını sürdürürlerdi. Bu durum Hz. Ömer’in adı geçen garnizonda binaların yapılmasına müsaade etmesine kadar sürdü. Hz. Ömer’in izni ile birlikte savaşa giden unsurların, en azından aile fertleri, yerleşik hayata geçmiş oldular. Bkz. M. Mahfuz Söylemez, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara 2001, s. 85.
- 4 İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d, et-Tabakâtü’l Kübra, Beyrut-Lübnan, h.1410/m.1990, III, 187.
- 5 İbnü’l Cevzi, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fi Tarihi’l Müluki ve’l Ümem, Beyrut, 1992, V,146.
- 6 İbnü’l Esir, Muhammed b. Muhammed Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybani, el-Kâmil fi’t Tarih, Beyrut, h.1385/m.1965, I,589.
- 7 Yakubî, Ahmed b. Osman, Siyeru A’lami’n Nübela, Beyrut, 1985, II,124.
- 8 Seydişehrî, Tarih-i Dini İslâm, İstanbul,1983, s. 879.
- 10 Taberî, İbn Cerir, Tarihu’l Ümem ve’le Müluk, thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim, Kahire, tsz. IV, 163; Belâzurî, Ebu’l Abbas Ahmed b. Yahya, Fütuhu’l Buldan, çev. Mustafa Fayda, 1987, s. 400.
- 11 Andre Miquel, İslâm Medeniyeti Doğuştan Günümüze, çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş, Yay. haz. Ahmet Fidan, Ankara, 1991, s. 83.
- 12 Mes’udî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murucu’z Zeheb ve Meadinu’l Cevher, thk. Mu- hammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut, Lübnan, h.1417/m.1997, II, 341.
- 13 Adem Apak, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İstanbul, 2003,s. 94, 95.
- 14 Sıddık Korkmaz, Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi, Ankara, 2012, s. 23.
- 15 İbnu’l Esir, a.g.e, III,37; Kasımî, Zafir, Nizamu’l Hükm fi’ş Şer’iyye ve’t Tarihi’l İslâmiyye, Beyrut, 1990, s. 220; Mes’udî, a.g.e, II, 341.
- 16 İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İmame ve’s Siyase, thk. Taha Mu- hammed Zeyni, Kahire,1967, I,31; İbn Hibban, Muhammed b. Hibban b. Ahmed b. Ebi Hatim, es-Siretu’n Nebeviyye ve Ahbaru’l Hulefa, tsh., Hafız Seyyid Aziz Bey,Beyrut, 1987,s. 500.
- 17 Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da Siyasî İtikadî ve Fıkhî Mezhepler, çev. H. Karakaya-K. Aytekin, İstanbul, 1983, s. 15; bkz. İbrahim Sarıçam, a.g.e., Ankara, 2008.
- 18 Adem Apak, “Hz. Ali’nin İlk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü”, Marife, Yıl:5, Sayı: 1, Konya, 2005, s. 127.
- 19 İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed, Kitabu’l Ikdu’l Ferid, thk. Müfid Mu- hammed Gamiha ve ark. Beyrut, 1987, I, 39; İsmail Yiğit, “Osman” DİA, XXXIII,438-443.
- 22 Belazurî, Ensab, V, 49; İbn Kuteybe, el-İmame ve’s Siyase, I, 33; Bu konuda Ethem Ruhi Fığlalı, “Hariciliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler, AÜİFD, XX, Ankara, 1975, s. 12’de Hz. Osman’ın icraatı ve bunların tahlili uzunca bir liste halinde kaynaklardan toplanarak Muhibbüddin et- Taberî ünvanı ile meşhur Ebu Cafer Ahmed(694/1294-5) tarafından verilmiştir, şeklinde açıklamada bulunmaktadır.
- 25 Halil İbrahim Hançabay, Halifeliği Döneminde Hz. Osman ile Hz. Ali Dışındaki Şûra Üyeleri Arasındaki İlişkiler (Basılmamış YL tezi), İstanbul, 2009, s. 73.
- 27 Mevlana Şibli, a.g.e, V, 307-309; M. Sadık Arcun, el-Halifetü’l Müftera aleyh Osman b. Affan, Dımaşk, 1978, s. 141-143.
- 29 Adem Apak, “Hz.Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasî Problemler ve Se- bepleri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”,Usul, 4, (2005/2), s. 157-170.
- 30 Robert Mantran, İslâm’ın Yayılış Tarihi VII-XI y. y, çev. İ. Kayaoğlu, Ankara, 1981, s. 97.
- 31 Julien Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1962, s. 19.
- 35 Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Tarihu’l İslâm ve Vefeyâtu’l Meşâhir ve’l A’lâm, thk. Ömer Abdusselam Tedmurî, Beyrut, 1987,II, 434.
- 38 Mervan b.Hakem: Tam ismi Mervan b. Hakem b. Ebi’l As b. Ümeyye b. Abdişems b. Abdimenaf’tır. Babası Hakem b. Ebi’l Âs, annesi Âmine bnt. Alkame b. Safvan b.Ümeyye’dir. Babası Ümeyyeoğullarından annesi ise Kinane kabilesindendir. Mervan’ın nisbesi el-Kuraşî ve el-Ümevî, künyeleri ise Ebu’l Kasım, Ebu’l Hakem ve Ebu Abdülmelik’tir. Mervan’ın doğum tarihi hakkında farklı rivayetler mevcuttur. 2/624, 3/625 veya 4/626’da doğduğuna ait bilgiler de vardır. Genelde kabul edilen görüşe göre Mervan h.2. yılda doğmuştur. Bir çok kaynakta, Mervan’ın öldüğünde yaşının 63 veya 64 ve ölüm yılının 65/685 olduğu bildirilmiştir. Buna göre Mervan’ın hicretten önce doğduğuna dair verilen bilgi ma’kul değildir. Mervan b. Hakem’in doğum tarihiyle ilgili farklı rivayetler, kanaatimizce onun sahabe sayılıp sayılmamasından kaynaklanmaktadır. Çünkü bir kısım alimler Mervan’ı sahabe olarak kabul etmezken, İbn Kesir’in ifadesine göre büyük bir grup onu Rasulullah(as), hayatta iken doğduğu için sahabe saymıştır. Bu konuda İbn Hacer, İbn Ebi Davud’un şu sözünü nakletmektedir: Mervan, Uhud yılı doğdu. Mekke fethi günü ve Veda haccı esnasında mümeyyiz birisiydi. Ancak Rasulullah(as)dan bir şeyler dinleyip dinlemediğini bilmiyorum. İbn Sa’d ve Zehebî ise Mervan b. Hakem’i ilk tabiin tabakasında saymışlardır. Mervan, babası Hakem b. Ebi’l Âs ile birlikte Mekke fethi günü(8/630) Müslüman olmuştur. O sıralarda Mervan beş veya altı yaşlarında bir çocuktu. Mervan Müslüman olarak büyümüş ve yetişmiştir. (İsmail Hakkı Atçeken, “Hz. Osman Dönemi İç Olaylarında Mervan b. Hakem’in Rolü” SÜİFD, Konya, 1999, Sayı:9, s.316-317)
- 40 Ahmet Çelebi, Örnek Halifeler Dönemi, çev. Hasan Fehmi Ulus, İstanbul, 1997, s. 60.
- 42 Fatih Topaloğlu, Hz. Ali’nin Hz. Osman Devri Siyasî Olaylarına Yönelik Tutumu(Basılmamış YL tezi), İzmir, 2001, s. 69. Burada ortaya konan gerekçe halifenin adalet vasfını kaybettiği şeklindedir. Bu anlamda İslam tarihinde adalet vasfını yitirdiği gerekçesiyle istifası istenen ilk halife Hz. Osman’dır. Buna karşılık olarak Hz. Osman, Allah’ın giydirdiği bir elbiseyi çıkarmam. Öldürülmem daha iyidir şeklinde cevap verince kendisini öldürmüşlerdir. Kendisine bu meseleler sorulduğunda etrafındakileri ikna edecek cevaplar vermiş olmasına rağmen fitne sona ermemiş ve İslam tarihinde adalet vasfını kaybettiği için istifası istenen, buna yanaşmadığı için de öldürülen ilk halife olarak tarihe geçmiştir.(Osman Kaşıkçı, “İslâm-Osmanlı Hukukunda Devlet Başkanının Görevinin Sona Ermesi”, Ercincan Hukuk Fakültesi Dergisi, c.V, Sayı: 1-4, s. 112)
- 45 Savâfî: Sâfiye kelimesinin çoğulu olan Savâfî, terim olarak ganimetten beytülmale ayrılan ve tasarruf hakkı devlet başkanına ait olan sahipsiz topraklar anlamındadır. (Mustafa Demirci, “Savâfî” DİA, İstanbul, 2009, s.184,185.
- 46 Belazurî, Fütuhu’l Buldan, s. 391; İbn Şebbe, Ebu Zeyd Ömer, Tarihu’l Medineti’l Münev- vere, thk. Ali Muhammed Dendul Yasin, Beyrut, 1996, II, 133-134;Yakut el-Hamevi, Şehabuddin Ebu Abdillah, Mu’cemu’l Buldan, Beyrut, b.t.y., III, 270.
- 47 İsmail Hakkı Atçeken, Hz. Osman Dönemi İç Olaylarında Mervan b. Hakem’in Rolü, SÜİFD, Sayı: 9, Konya,1999, s. 321.
- 50 İbn Sa’d, et-Tabakatu’l Kübra, thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Beyrut, Lübnan, h. 1410/ m. 1990, III, 22, 23.
- 58 Mes’udî, Murucu’z Zeheb, II, 379; İbn Kesir, Ebu’l Fida, el-Bidaye ve’n Nihaye, Beyrut, 1974, I-XIV, s. 154.
- 61 Halife b. Hayyat, Tarih, thk. Ekrem Ziya el-Ömeri, Riyad,1985, s. 196.
- 62 Adem Apak, “Hz. Ali’nin İlk Dönem Siyasî Hâdiselerdeki Rolü”, Marife, Yıl:5, Sayı:1, Konya, 2005, s. 121, 143.
- 63 Tirmizî, Ebû Îsâ, Muhammed b. Îsâ (279/892), es-Sünen, I-V, nşr. Dâru Sahnûn, İstanbul 1992/1413.
- Dâru Sahnûn, İstanbul 1992/1413;Ahmed b. Hanbel (241/855), el-Müsned, I-VI, 2. bs.,
- nşr. Dâru Sahnûn, İstanbul, 1992/1413.
- 65 Mahmut Demir, Tarihsel Bağlamından Koparilmış Bir Hadis:-“O’nu azgın bir topluluk öl- dürecek…” rivayeti üzerine bir inceleme- Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII, Ankara, 2007,Sayı:3, s.154,155.
- 66 İbnu’l Arabi, Ebu Bekr, el-Avasım mine’l Kavasım, (thk. Muhibbuddin el-Hatib), Daru’l Cil, Beyrut, 1987, s. 168.
- 69 Bkz. Mehmet Emin Özafşar, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı, Ankara, 1999, s. 53-
- Arcun, M. Sadık, el-Halifetü’l Müftera aleyh Osman b. Affan, Dımaşk, 1978.
- Apak, Adem, Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti, İstanbul, 2003.
- Apak, Adem, “Hz. Osman’ın Halifeliği Döneminde Meydana Gelen Siyasi Problemler ve Sebep- leri Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Usul, 4, (2005/2).
- Atçeken, İsmail Hakkı, “Hz. Osman Dönemi İç Olaylarında Mervan b. Hakem’in Rolü”, SÜİFD, Sayı: 9, Konya,1999.
- Belâzurî, Ahmed b. Yahya b. Cerir, Fütuhu’l Buldan, çev. Mustafa Fayda, 1987.
- Çelebi, Ahmet, Örnek Halifeler Dönemi, çev. Hasan Fehmi Ulus, İstanbul, 1997.
- Demir, Mahmut, “Tarihsel Bağlamından Koparılmış Bir Hadis: “O’nu azgın bir topluluk öldü- recek…” rivayeti üzerine bir inceleme”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII, Ankara, 2007, Sayı: 3.
- Fığlalı, Ethem Ruhî, “Hariciliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler”, AÜİFD, XX, Ankara, 1975.
- Halife b. Hayyat, Tarih, thk. Ekrem Ziya el-Ömeri, Riyad,1985.
- Hançabay, Halil İbrahim, Halifeliği Döneminde Hz. Osman ile Hz. Ali Dışındaki Şûra Üyeleri Ara- sındaki İlişkiler (Basılmamış YL tezi), İstanbul, 2009.
- İbn Abdirabbih, Ebu Ömer Ahmed b. Muhammed, Kitabu’l Ikdu’l Ferid, thk. Müfid Muhammed Gamiha ve ark. Beyrut, 1987, I.
- İbnu’l Arabi, Ebu Bekr, el-Avasım mine’l Kavasım, (thk. Muhibbuddin el-Hatib), Daru’l Cil, Bey- rut, 1987.
- İbnü’l Cevzi, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fi Tarihi’l Müluki ve’l Ümem, Beyrut, 1992, V.
- İbnü’l Esir, Muhammed b. Muhammed Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybani, el-Kâmil fi’t Ta- rih, Beyrut, h.1385/m.1965, I.
- İbn Hibban, Muhammed b. Hibban b. Ahmed b. Ebi Hatim, es-Siretu’n Nebeviyye ve Ahbaru’l Hulefa, tsh., Hafız Seyyid Aziz Bey,Beyrut, 1987.
- Kallek, Cengiz, Asr-ı Saadet’te Yönetim-Piyasa İlişkisi, İstanbul,1997.
- Kasımî, Zafir, Nizamu’l Hükm fi’ş Şer’iyye ve’t Tarihi’l İslâmiyye, Beyrut, 1990.
- Korkmaz, Sıddık, Tarihin Tahrifi İbn Sebe Meselesi, Ankara, 2012.
- İbn Kesir, Ebu’l Fida, el-Bidaye ve’n Nihaye, Beyrut, 1974, I-XIV.
- İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, el-İmame ve’s Siyase, thk. Taha Muham- med Zeyni, Kahire,1967, I.
- İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d, et-Tabakâtü’l Kübra, Beyrut-Lübnan, h.1410/m.1990, III.
- Seydişehrî, Tarih-i Dini İslâm, İstanbul,1983, s. 879.
- İbn Şebbe, Ebu Zeyd Ömer, Tarihu’l Medineti’l Münevvere, thk. Ali Muhammed Dendul Yasin, Beyrut, 1996, II.
- Sarıçam, İbrahim, Emevî-Haşimî İlişkileri-İslâm Öncesinden Abbasilere Kadar, Ankara, 2008.
- Söylemez, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara 2001.
- Mantran, Robert, İslâm’ın Yayılış Tarihi VII-XI y.y, çev. İ. Kayaoğlu, Ankara, 1981.
- Miquel, Andre, İslâm Medeniyeti Doğuştan Günümüze, çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş, Yay. haz. Ahmet Fidan, Ankara, 1991.
- Muhammed Ebu Zehra, İslâm’da Siyasî, İtikadî ve Fıkhî Mezhepler, çev. H. Karakaya-K. Aytekin, İstanbul, 1983.
- Mes’udî, Ebu’l Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali, Murucu’z Zeheb ve Meadinu’l Cevher, thk. Muham- med Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut, Lübnan, h.1417/m.1997, II.
- Müslim, Ebu’l-Huseyn, Müslim b. Haccâc (261/875), el-Câmiu’s-sahîh, I-III, 2. bs., nşr. Dâru Sah- nûn/ Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1413. Özafşar, Mehmet Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arka Planı, Ankara, 1999.
- Topaloğlu, Fatih, Hz. Ali’nin Hz. Osman Devri Siyasî Olaylarına Yönelik Tutumu (Basılmamış YL tezi), İzmir, 2001.
- Tirmizî, Ebû Îsâ, Muhammed b. Îsâ (279/892), es-Sünen, I-V, nşr. Dâru Sahnûn/Çağrı Yayınları, İstanbul 1992/1413.
- Yakubî, Ahmed b. Osman, Siyeru A’lami’n Nübela, Beyrut, 1985, II.
- Yiğit, İsmail, “Osman”, DİA, İstanbul, 2007, XXXIII.
- Wellhausen, Julien, Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan, Ankara, 1962.
- Zehebî, Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b.Osman, Tarihu’l İslâm ve Vefeyatu’l Meşahir ve’l A’lam, thk. Ömer Abdusselam Tedmurî, Beyrut, 1987, II.
