Author :
Abstract
Son dönem Çağatay sahası sûf şairlerinden olan Baba Rahim Meşreb, Menâ- kıbnâmesi ve Mebde-i Nûr isimli mesnevisi ile bilinir. Ancak halk arasında sözlü kültür malzemesi olarak nakledilegelen ve Meşreb’e atedilen bir de Fâtha sûresinin manzum tefsiri söz konusudur. Basılı nüshasına rastlamadığımız bu eser, elyazması bir mecmua içinde tarafmızdan tespit edilmiş olup, kişisel/ özel bir kütüphanede yer almaktadır. Gerek halk arasında nakledilen anlatlardan gerekse eserin son kısmında şairin kendi isminden bahsetmesinden eserin Meşreb’e ait olduğu tahmin edilmektedir. Tefsirde önce Hurûfliğe yakın olarak nitelenebilecek bir yaklaşımla Fâtha sûresinin kelimelerindeki harf sayılarının tekabül etği anlamlar üzerinde durulmuştur. Sonrasında ise Hz.Peygamber’in Fâtha sûresi hakkındaki ifadeleri zikredilerek daha çok didaktk amaçla halkın anlayabileceği akıcı ve sade bir üslupla Fâtha okumanın faydaları vurgulanmaktadır. Çağatayca aslından Latnize edilen ve günümüz Türkiye Türkçesine aktarılan metn yazılı literatüre kazandırılmak istenmiştr.
Keywords
Abstract
Baba Rahim Mashrab, one of the suf poets in the last term Chagatai literature, is known for his Menakibname and Kitab-ı Mebde-i Nur Masnavi. Furthermore, he has a verse commentary of Fatha surah which has been transported as an oral culture material and has ascribed to Mashrab. The study which we have not found any printed copy has stabilized in a manuscript mecmua and now is in a personal library. It is conjectured that the corpus pertains to Mashrab due to the quotatons which are transported among people and poet’s mentoning his own name at the last part of the corpus. In the exegesis, frstly it is emphasized the meaning which correspond to leter numbers in Fatha surah with an approach close to Hurufsm. Then, it is emphasized the benefts of reading Fatha with fluent and simple style clear to people mostly with didactc aim by mentoning Hz. Muhammed’s explanatons about Fatha surah. We aim the text that has transcribed into contemporary Turkish of Turkey from Chagatai Turkish to bring in writen literature.
Keywords
- 1 Bu mesele onun kendisini gittiği yerlerde “Hüdâî” ismiyle tanıtmasına bağlı olarak Tan- rılık iddiasında (Hüdâilik Davası ) bulunduğu şeklinde anlaşılması konusudur. Konu Şah Meşreb Kıssası’nda şu şekilde anlatılmaktadır: “… Mollalar arasında bir molla çıkıp Şah Meşreb’e selam verdi ve sordu: ‘Ey kalender adın nedir?’ Şah Meşreb: ‘Adım Hüdâî’ dedi. Mollalar bunu duyunca ‘Yakalayın bu kalenderi, kâfir oldu, dâvâ-yı hudâîlik yapıyor. Bunu öldürmek lazım’ dediler. Şah Meşreb kendisini eşekten atıp kaçtı. Bu kaçışla Mahmud Han’ın sarayına vardı…”. Mahmud Hasanî, Şah Meşreb Kıssası, neşr. O. Abdullaev-A. Haydarov, Taşkent, 1991, s. 46. Meşreb’in bu olaydan önce tavırları itibariyle tevhid ve fenâ görüşünü ifade eden “enelhak” sözünün sahibi Hallâc-ı Mansûr’a benzetilmesi de söz konusu olmuştur. Bkz. Mahmud Hasanî, Şah Meşreb Kıssası, s. 14. Hallâc-ı Mansûr’un görüş ve düşünceleri hakkında geniş bilgi için bkz. Süleyman Uludağ, “Hallâc-ı Mansûr”, DİA, İstanbul 1997, XV, 377-381.
- 2 Mahmud Hasanî, Şah Meşreb Kıssası, s. 3-4; Sadi Gedik, “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevisi’nin Dil Özellikleri”, Turkish Studies, Volume 6/3 Summer 2011, ss. 1369-1370; Necdet Tosun, “Çağatayca Menakıpnameler”, http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/yazdir/cagatayca-menakipnameler-eylul
- 3 Bkz. Dilorom Hamroeva, “Mashrabga Munosabat”, http://www.academia.edu/320017/
- Mashrabga_munosabat (17.12.2012).
- 5 Bilinmeyen bir şahıs tarafından nazım-nesir karışık olarak kaleme alınmıştır. Eserde Baba Rahim Şah Meşreb’in hayat hikâyesinin yanında şiirleri de yer almaktadır. Çağatay Türkçesi ile kaleme alınan eser, Taşkent (1886) ve Buhara’da birkaç defa Arap alfabesi ile yayımlanmıştır. Buhara baskısında eserin adı “Dîvân-ı Meşreb” olarak kayıtlıdır. Eser, Kril alfabesine çevrilerek Özbekistan’da Mahmud Hasanî (Taşkent 1991) ve Sayfiddin Rafiddin tarafından (Kıssa-i Maşrab, Taşkent 1992) yayımlanmıştır. Bazı araştırmacılar eseri derleyen kişinin Pirmat Sitârî olduğunu söylemişse de bu henüz kesinlik kazanmamış bir tahmindir. Eser, Türkiye’de de doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Hudâ lutfeyledi ben her şeyi Mevlâ’dan öğrendim.” Bkz. Mahmud Hasanî, Şah Meşreb Kıssası, s. 5.
- 30 Necdet Tosun, “Çağatayca Menakıpnameler”, http://www.yagmurdergisi.com.tr/archi- ves/yazdir/cagatayca-menakipnameler-eylul-2012.
- 31 Ali Öztürk, “Kur’ân’a Dayalı Edebî Türler”, Türk-İslâm Edebiyatı El Kitabı, edt. Ali Yılmaz, Ankara 2012, s. 258.
- 32 Müslim, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l- Arabî, 1956, Salât, 38,40; Ebû Dâvûd, Kitâbü’s-Sünen, thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l-İslâmiyye, 1998, l, 228.
- 33 Buhârî, Sahîhü’l-Buhârî, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1979, Tefsirü’l-Kur’ân, 27; Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Sıdki Muhammed Cemil Attar, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1991, III, 450.
- 34 Âlûsî, Rûhu’l-Meânî, tsh. Muhammed Hüseyin Arab, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1997, I, 34.
- 35 Bir örnek için bkz. Hüseyin Özcan, “Hacı Bektaş Veli’nin Fatiha Tefsiri”, Millî Folklor, 2008, Yıl: 20, S. 80, s. 39-52; Fatiha Tefsiri Hacı Bektaş Veli, Hazırlayan: H. Özcan, İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.
- 37 İslâm dünyasında harflerin bazı gizli özelliklere sahip olduğu düşüncesi hayli eskidir. Ör- neğin VIII. yüzyılda aşırı Şiîler’den Muğîre b. Saîd el-İclî Allah’ı harflere benzetmişti. Daha sonra Hurûfî anlayış ve yorumlar, başta bazı mutasavvıflar olmak üzere çeşitli İslâmî gruplar arasında ilgi görmüş, özellikle İbnü’l-Arabî’nin katkılarıyla bu ilgi daha da artmış, İbn Haldun ve Kâtib Çelebi gibi âlimler bile bu anlayışın etkisine kapılmışlardır. Fakat İslâm dünyasında bâtını düşüncelerin ışığında Hurufîliği bir sistem şekline sokan ve bir fırka halinde yayan kişi Fazlullah-ı Hurûfî olmuştur. XIV. yüzyılın ikinci yarısında bâtinî yorumları sayesinde gün geçtikçe taraftar kazanan Fazlullah-ı Hurûfî, düşüncelerinin şeriata aykırı olduğu yönünde ulemâ ve fukahanın görüş bildirmesi üzerine Timur tarafından takibata mâruz kalmış ve Timur’un oğlu Mîrân Şah tarafından yakalanıp Alıncak Kalesi’nde hapsedilmiştir. Yargılama sonunda Şirvan hâkimi Şeyh İbrahim’in kadısı Bâyezîd’in fetvasıyla öldürülmüştür. Doğum yeri olan Esterâbâd’ın dışında Horasan, İsfahan, Cîlân, Tebriz ve Şirvan gibi yerleri dolaşıp buralarda inancını yayan ve halifeler yetiştiren Fazlullah’ın idam edilmesinden sonra başta en önemli adamı ve başhalifesi Ali el-A’lâ olmak üzere çok sayıdaki mürid ve halifesi şiddetli baskılara rağmen Horasan, İsfahan, Suriye, Azerbaycan ve Anadolu gibi yerlerde Hurûfîliği yaymaya çalışmışlar; inançlarını bazı âlim, şair, sanatkâr ve devlet adamlarıyla seyyidlere benimsetmişler; yetiştirdikleri şairler aracılığıyla halk arasındaki konumlarını güçlendirmişlerdir. Geniş bilgi için bkz. Hüsamettin Aksu, “Hurûfîlik”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 408-412.
- Ahmed b. Hanbel, Müsned, thk. Sıdki Muhammed Cemil Attar, Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1991.
- Aksu Hüsamettin, “Hurufîlik”, DİA, İstanbul 1998, XVIII, 408-412.
- Buhârî Muhammed b. İsmail, Sahîhü’l-Buhârî, İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1979.
- Ebû Dâvûd, Kitâbü’s-Sünen, thk. Muhammed Avvâme, Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfeti’l- İslâmiyye, 1998.
- Fâtiha Tefsiri Hacı Bektaş Veli, Hazırlayan: H. Özcan, İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.
- Gedik Sadi, “Son Dönem Çağatay Şairi Baba Rahim Meşreb’in Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevisi’nin Dil Özellikleri”, Turkish Studies, Volume 6/3 Summer 2011, pp. 1369-1400.
- Hamroeva Dilorom, “Mashrabga Munosabat”, http://www.academia.edu/320017/
- Mahmud Hasanî, Şah Meşreb Kıssası, neşr. O. Abdullaev-A. Haydarov, Taşkent, 1991.
- Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Muhammed Fuad Abdülbaki, Beyrut: Dâru İhyai’t- Türasi’l-Arabî, 1956.
- Özcan Hüseyin, “Hacı Bektaş Veli’nin Fâtiha Tefsiri”, Millî Folklor, 2008, Yıl: 20, S. 80, s. 39-52.
- Tosun Necdet, “Çağatayca Menakıpnameler”, http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/yaz- dir/cagatayca-menakipnameler-eylul-2012.
- Uludağ Süleyman, “Hallâc-ı Mansûr”, DİA, İstanbul 1997, XV, 377-381.
