Author :
Abstract
Dünya nüfusunun büyük bir kısmını, kendisini Hz. İbrahim’le temellendiren üç dinin, yani; Yahudilik, Hristyanlık ve Müslümanlığın mensubu olanlar oluşturmaktadır. Bu dinler, geçmişten günümüze dünyayı şekillendiren önemli medeniyetleri kurmuştur. Dolayısıyla bu olgunun anlaşılması isteniyorsa bu dinlerin kökenlerinin ve sistemlerinin iyi anlaşılması gerekmektedir. Bu dinlerin birleştği temel Hz. İbrahim’dir ve onu da belirgin kılan özelliği ise Tek Tanrı inancıdır.1 Bu bakımdan söz konusu dinleri, bu inancı öğrenme ve benimseme sürecinin köşe taşları olarak kabul etmek mümkündür (Armstrong, 1998: 20).2 Bu süreçte ön plana çıkan şey ise Paganizmle yapılan mücadeledir. (Armstrong, 1998: 13) Bu mücadelenin sonucunda, söz konusu dini düşüncelerin sistemleri ortaya çıkmıştr (Örneğin Hıristyanlıkla ilgili bir değerlendirme için bkz. Campbell, 2003a: 219). Bununla birlikte ortak bir zemine sahip olan bu yapılar (Al-i İmran 3/64), birbirinden farklılaşan bir boyuta ulaşmıştr (Peters, 2005: 19). Bu noktada özellikle bugünkü Yahudilik ve Hıristyanlığa bakılacak olursa, bunların hazırlandığı ortamın ve daha sonra birbirinden farklılaşarak nihai şekline büründükleri sürecin M.Ö. birinci yüzyıl ile M.S. birinci yüzyıl arasındaki bir zaman dilimine denk geldiği görülecektr. Bu nedenle bunların kökenlerinin anlaşılması için odaklanılacak nokta da bu dönemdir. İşte 1947 yılından başlayan bir süreçte keşfedilen Kumran Yazmaları bu bağlamda önem kazanmaktadır. Zira bu döneme ilişkin bilgiler son derece sınırlı idi ve büyük ölçüde dolaylı kaynaklardan elde edilebilmekteydi. Dolayısıyla net bir çerçevenin ortaya konulmasında önemli boşluklar oluşmaktaydı (VanderKam, 1991: 19-20). Kabaca bu döneme ait oldukları bilimsel açıdan kesin olarak ortaya konulan yazmalar (Vermes, 2005: 37-38; Shanks, 1991: 15), dönemin dini düşünce atmosferini geniş bir şekilde yansıtabilecek ilk elden kaynaklardır (VanderKam & Flint, 2002: 275; Cross, 1992: 139-155; Yusseff, 1994: 1; VanderKam, 1991: 36). Bu bakımdan Yahudilik ve Hıristyanlığın bugünkü yapılarının temellerinin bu zaman diliminden hareketle araştrılması yerinde olacaktr (Sommer, 1962: 11; Fitzmyer, 1992: 45-47; Shanks, 1999: 164 vd.; Golb, 1995: 383 vd.; Cross, 1992: 140). Dini düşüncenin şekillenişini; içinde yaşanılan ortamın sosyal, siyasal, kültürel vb. şartlarından ayrı düşünmek mümkün değildir. Bu bakımdan söz konusu dönemin şartlarına bakıldığında bunların, gerçekten karmaşık bir yapı sergilediği ve dünya görüşleri arasında çetn bir mücadelenin yaşandığı görülecektr. Bu mücadele ise yer yer Paganizmin kavramlarını Tek Tanrı inancını temellendirmede kullanmakla birlikte bunları, kendine özgü bir şekilde sistemini zedelemeyecek bir tarzda oluşturan Yahudi düşüncesi (Vermes, 2000: 265 vd.) ile entelektüel ve köklü Paganist Grek veya Helen düşüncesi arasındaki mücadeledir (Johnson: 122-187).3 Sonuç itbariyle bu mücadele anlaşılmadan Yahudilik ve Hıristyanlığın kökenleri anlaşılamaz.Büyük İskender’le başlayan ve Romalılarla devam eden Helenizm’in dayanılmaz baskısına Yahudiler, sert bir direniş göstermişlerdir (Karesh & Hurvitz, 2006: 22). Ancak bu direniş Yahudilere pahalıya mal olmuştur. Helenizm’in baskısı, çok geçmeden Yahudileri de bölmüş, Helen düşüncesinin büyüsüne kapı- lan Yahudiler ile Yahudi kimliğini korumayı bir varoluş savaşı olarak kabul eden Yahudiler de birbirleriyle çekişmişlerdir. Bu ikinci grup Yahudilerin önemli bir kısmı, söz konusu baskıdan kurtulmak ve böylesine bir kötü durumu getren günahlara içten pişman olmak ve vaat edilen geleceği kurmak amacıyla öze dönüşün ifadesi olan Musa Yasası’nı özümsemeyi temel edinmiştr. Bunun da asli mekânı, dönüşümün simgesi olarak görülen çöle çekilmektr. Ayrıca, Yahudilere bu yeni çıkışlarında önderlik edecek olan Mesih’in yolunu hazırlamak da bu Yasa’nın köklü bir şekilde özümsenmesinin asli unsurudur (Peters, 2005: 47; Davies, 1956: 56 vd.; Campbell, 2003a: 249-258). Bu düşünce, bu dönemin dini düşüncesinin en belirgin özelliğidir ki Hıristyan dini düşüncesini de hazırlayan temel etmen budur (Johnson: 45-48; Campbell, 2003: 219-265). İşte Yahudi – Helen düşüncesi arasındaki mücadelenin ve böylesine bir dini atmosferin ayrıntlı bir şekilde izinin sürülmesine Kumran Yazmaları olanak vermektedir. Zira Yahudilik ve Hıristyanlığın temel teolojik kavramları, bu çerçevede şekillenmekte ve birbirinden farklılaşmaktadır. (Sommer, 1962: 11; Fitzmyer, 1992: 45-47; Shanks, 1999: 164 vd.; Golb, 1995: 383 vd.). Ayrıca, yazmaların tarihen sabit olan Yahudi ve Hristyan sansüründen kurtularak yaklaşık iki bin yıl ötesinden günümüze değerli veriler sunması, mukaddem dini anlayışların kökenlerinin objektf bir şekilde belirlenmesinde önem arz etmektedir (Vermes, 2005: 47-48; Baigent & Leigh, 2005: 208 vd.). Diğer tarafan İslam açısından konunun önemi değerlendirilirse ilk olarak şu belirlemeyi ifade etmek gerekir: İslam, Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar uzanan bir anlayışın ifadesi olarak (Al-i İmran 3/81-83) Hanif kavramlaştrması temelinde kendisini ortaya koymaktadır (Enam 6/161-163 vd.). Hz. İbrahim’le simgeleştrilen bu duruş (Nisa 4/125 vd.), Yahudilik ve Hristyanlığı da önemsemektedir. Zira onlar da Allah ile insan arasındaki ilişkinin doğru bir şekilde kurulması sürecinde gerçekleşen önemli tecrübeler olarak görülmektedir. Dolayısıyla Yahudilik ve Hıristyanlığı ilgilendiren Kumran Yazmaları, İslam’ı da çok yakından ilgilendirmektedir. Kur’an’da Ehl-i Kitab olarak isimlendirilen bu yapılar, önemle vurgulanan dini anlayışlardı. Bunlara çokça referanslarda bulunuldu (A’raf 7/157 vd.). Zira onlar, geçmişte insanlığa hayat verecek sözlerin emanet edildiği gruplardı. Fakat onların, bu emanet yanlış okudukları, yanlış anladıkları veya yanlış yorumladıkları ifade ediliyor Kur’an’la özetlenen ve kelimenin konulduğu asli anlamına bütün insanlar davet ediliyorlardı.4 İşte bu noktada Ehl-i Kitab’ın yanlış anlamasına ve yorumlamasına konu olan şey ise Kelam’ın başat konusu olan Tek Tanrı tasavvuru ve Onun insanla olan ilişkisinin açıklanmasıydı (Al-i İmran 3/64). İşte “oğul” ve “günah” kavramları temelinde inşa edilen yanlış algılara dair İslam’ın getrmiş olduğu evrensel eleştriler (Necm 53/38; Yunus 10/68 vd.), Kumran Yazmaları ışığı altnda daha iyi anlaşılmaktadır. Bilindiği üzere Bat Medeniyetnin temelinde, Yahudilik ve Hıristyanlık bulunmaktadır. Bu medeniyet, değerlerini yüzyıllar boyunca maruz kaldığı bir takım baskılar ve sansür netcesinde yeniden yorumlayarak ve eleştriler getrerek asli yapısını kazanmıştr. Diğer tarafan, sadece böyle bir yaklaşımla kalınmamış, söz konusu baskı ve sansürle gizlenmek istenen hikmet geleneği, insanlığa yeni bir soluk getren İslam Medeniyet’nin katkılarından da faydalanılarak ele alınmaya çalışılmıştr (Esed, 2002: XXI; Bedevi, 2002). Böylece kendisini dönüştüren Bat Medeniyet, İslam’a ilişkin araştrmalarını derinleştrmiş ve kaynak eserlerini ciddi bir şekilde değerlendirmiştr. Gizli bir gündemle süren bu çaba, insanlığa önemli katkıları olan İslam Medeniyet’nin kökenlerinin esasında Yahudilik ve Hıristyanlıktan aparıldığını kanıtlamaya çalışan bir geleneğe dönüşmüştür (Said, 1998: 96 vd.).5 Buna karşın, Müslüman dünyada bir takım önemli çalışmalar yapılmakla birlikte kayda değer bir ilerleme kaydedilememiş- tr. Dolayısıyla bu alanda yapılacak daha çok şey vardır. Bu noktada, Yahudiliği ve Hıristyanlığı temel kaynaklarından anlamaya ve değerlendirmeye olanak veren Kumran Yazmaları, büyük önem kazanmaktadır
Keywords
Abstract
The fnd of Qumran Manuscripts in 1947 is the remarkable discovery of modern tmes in terms of theological thought. They are dated to ancient tmes between 250 BC and 70 AD. This period is very signifcant for both Judaism and Christanity. Then, modern Rabbinic Judaism and Christanity took their forms at this period respectvely. Therefore, Qumran Manuscripts play an important role in order to understand this structural period. Besides, they are also very important for Islam, which recognizes that Judaism and Christanity are the signifcant experiences of Abrahamic traditon, in spite of critcizing them. This paper evaluates the concepts of “son”, “sin” (which manuscripts consider them important), “New Covenant” and “Teacher of Righteousness” (which make Essenes distnctve from other Jewish sects) briefly. Finally, the theological assertons, which theologians and scholars argue about Judaism, Christanity and Islam on the basis of Qumran Manuscripts, are concisely discussed.
Keywords
- (**) Bu makale yazarın Ankara Üniversitesi SBE Temel İslam Bilimleri Kelam Anabilim Dalı’nda 2011 yılında hazırladığı yayımlanmamış doktora tezinden yararlanılarak kaleme alınmıştır (Yılmaz, 2011).
- 2. Eski Ahit’in Ahd-i Atik, Yeni Ahit’in de Ahd-i Cedid olarak nitelendirilmesi gibi Kur’an-ı Kerim’in de Ahit Geleneğinin son ve tamamlayıcı halkası olması bakımından Ahd-i Hatim şeklinde isimlendirilmesi mümkündür. Ayrıca “Helenizm’in Ortadoğu’yu kültürel anlamda fethetmesi, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet için devrim niteliğinde sonuçlar getirmiştir (Peters, 2005: 45).” “Ahitlerine uymadıkları için Allah, onların kalplerini katılaştırdı. Onlar, kelimeyi asli anlamından saptırırlar. Kendilerine hatırlatılan şeyden de ders almayı unuttular. Onların pek azı sana sadakat gösterir. Yine de sen onları affet ve onlara hoşgörüyle yaklaş. Allah, işini en güzel şekilde yapanları sever.” (Maide 5/13 vd.) Konuyla ilgili bir değerlendirme için bkz. (Peters, 2005: 256-257) Öteki diye nitelendirdiği düşünce ve sistemlerin kökenlerinin bir şekilde kendisinden aparıldığını ortaya koymaya çalışan bu Oryantalist mantığı şu ifadeler güzel bir şekilde anlatmaktadır: “Batılı için bir ‘Doğulu’ Batı’nın şu veya bu, herhangi bir görüntüsü olarak ele alınmıştır. Örneğin romantik Almanlar için Hint dinleri Germano – Hıristiyan tektanrıcılığının doğulu bir versiyonudur. Oryantalist bu yüzden Doğu’yu daima bir başka şeye benzetmeyi meslek edinmiştir (Said, 1998: 102).” Diğer taraftan şu önemli değerlendirmeyi burada kaydetmek gerekir: “Kur’an, önceki vahiyleri reddetmeyen, bilakis tasdik eden bir kitaptır. Onun insanlara sunduğu temel öğretiler, daha önce insanlara gönderilen kitaplarda da tekrar vurgulanmıştır; bu yönüyle Kur’an, vahiy geleneğinin son halkası olarak ilahi mesajın tarihsel açılımı serüvenini tamamlamakta; son vahiyle ilk vahiy Kur’an’da buluşmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde insanlara sunulan ilahi mesajları tasdik edip, bu mesajların temsilcisi olan peygamberleri kabul etmekle Kur’an gerek ümmilerin gerekse Ehl-i Kitab’ın İslam mesajını tarihten koparmaya yönelik çaba
- rinde bir sürekliliğin olduğunu belirtmektedir (Gündüz, 2004: 21).”
- gelmektedir (Michaud, 1958: 321). Örneğin; “Beni iyi dinleyin, ey kavmim ve ey ümme-
- kaynaklardan detaylı bilgi alınabilir; (Eldem, 2003; Campbell, 2003a; Campbell, 2003b;
- Kramer, 1998; Kramer, 2002)
- 6/4-6). Tanrı’nın seçimi İsrail’i Goyim’den böyle ayırmıştı (Armstrong, 1998: 78).”
- örneğin, güneşin doğuşu esnasında ibadet edilmesi (Duhaime, 2000: 495).
- gelişip kök saldığı için (Silberman, 1995: 186) bundan öncesinde, hesabın ölümden önce
- ölümden sonraki yaşam düşüncesiyle kaynaşmıştır (Campbell, 2003a: 264).” Campbell,
- ona bildirmediyse, toplantıda o da utanacak (Campbell, 2003a: 294-295).”
- 1958: 406): “Ve mukaddes yer ve toplanma çadırı ve kesim için kefaret etmeyi bitirdiği
- yacak ve ergeci çölde salıverecektir.” (Levililer 16/20-22; ayrıca bkz. Jacob, 1958: 295)
- olarak da lanetlenir ve cennetten kovulur (Cullmann, 1963: 284; ayrıca asli günahın insan
- ring, 1958: 409)
- (Cullmann, 1963: 320). Çünkü Allah’ın insana karşı olan sevgisi (Romalılara 5/8) nede-
- niyledir ki böyle bir görevi ancak Tanrı’nın Oğlu başarabilir (Cullmann, 1963: 284).
- (Harrington, 2000: 878-879).
- diner (Vermes, 2005: 375).”
- meleriydi’ (Vermes, 2005: 92-93).” “Kâhinler, Yahuda ülkesinden ayrılan İsrail dönme-
- leridir (Vermes, 2005: 151 vd.).” Chaim Rabin, dönme anlamında İbrancası “hanef” olan
- etmektedir (Rabin, 1957: 118). Bu içerikten hareketle M. A. Yusseff, Kumran Cemaati’nin
- tedir (Yusseff, 1994: 1-2).
- “ilk yağmur” ifadesi ve bu pasajda doğruluğa yapılan vurgudan almaktadır (Knibb, 2000:
- yesi olarak anlaşılmıştır (VanderKam & Flint, 2002: 282). Cemaati tarafından son derece
- timali, bunun nedeni olarak gösterilmektedir (Sommer, 1962: 358).
- hareketle, cemaatin İsrail’den zorla çıkarıldığını düşünmektedir (Sommer, 1962: 119).)
- yorumlayabilme yetisi kazanmaktır (Sommer, 1962: 147).
- sı sağlanan Doğruluk Öğretmeni ima edilir. (Vermes, 2005: 500 vd.)”
- leceğini düşünmektedir (Davies, 1956: 59 vd.).
- seniliğin kurumsal Hıristiyanlığın ilk taslağı olduğunu düşünmektedir (Sommer, 1962:
- yorumu olduğu gerçeğini de unutmamak gerekir (Schiffman, 1991: 145-146).
- Allegro, J. M. (1959). The People of the Dead Sea Scrolls. USA: Routledge & Kegan Paul Limited.
- Armstrong , K. (1998). Tanrı’nın Tarihi-İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Arayışı. (O. Özel, H. Koyukan, & K. Emiroğlu, Çev.) Ayraç Yayınları.
- Batuk, C. (2006). Mitoloji ve Tarihsellik-Hıristiyanlığın Asli Günah Mitinin Tarihsel Dönüşümü. İstanbul: İz Yayıncılık.
- Bedevi, A. (2002). Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslam’ın Rolü. (M. Tan, Çev.) İstanbul: İz Yayıncılık.
- Campbell, J. (2003). Batı Mitolojisi-Tanrı’nın Maskeleri. (K. Emiroğlu, Çev.) İmge Kitabevi.
- Campbell, J. (2003). Doğu Mitolojisi-Tanrı’nın Maskeleri. (K. Emiroğlu, Çev.) İmge Kitabevi.
- Charlesworth, J. H. (1991). Qumran in Relation to the Apocrypha, Rabbinic Judaism and Nascent Christianity: Impacts on University Teaching of Jewish Civilization in the HellenisticRoman Period. S. Talmon içinde, Jewish Civilization in the Hellenistic-Roman Period (s. 168-180). Sheffield: Sheffield Academic Press.
- Collins, J. J. (2006). A Messiah before Jesus. J. J. Collins, & C. A. Evans içinde, Christian Beginnings and the Dead Sea Scrolls (s. 15-35). USA: Baker Academic.
- Cross, F. M. (1992). The Text Behind the Text of the Hebrew Bible. H. Shanks içinde, Understanding the Dead Sea Scrolls (s. 139-155). New York: Random House.
- Çelebi, İ. (1996). Fiten ve Melahim. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 13, s. 149- 153). içinde İstanbul: DİA.
- Davies, A. P. (1956). The Meaning of the Dead Sea Scrolls. USA: A Mentor Book.
- Duhaime, J. (2000). Light and Darkness. L. H. Schiffman, & J. C. VanderKam içinde, Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls (Cilt 1, s. 495-496). Oxford University Press.
- Eldem, B. (2003). 2012: Marduk’la Randevu. İstanbul: İnkılâp.
- Esed, M. (2002). Kur’an Mesajı-Meal-Tefsir. (C. Koytak, & A. Ertürk, Çev.) İstanbul: İşaret Yayınları.
- Fitzmyer, J. A. (1992). Responses to 101 Questions on the Dead Sea Scrolls. New York: Paulist Press.
- Gartner, B. (1965). The Temple and the Community in Qumran and the New Testament. Cambridge: Cambridge University Press.
- Gaster, T. (1956). The Dead Sea Scriptures. New York: Doubleday Anchor Books.
- Golb, N. (1995). Who Wrote the Dead Sea Scrolls? The Search for the Secret of Qumran. USA: Touchstone.
- Gündüz, Ş. (2004, Mayıs). Kur’an Vahyi ve Diğerleri Zincirin Son Halkası Olarak İlk Buluşma. İslamiyat, 7(1), 13-28.
- Harrington, H. K. (2000). Sin. L. H. Schiffman, & J. C. VanderKam içinde, Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls (Cilt 2, s. 877-880). Oxford University Press.
- Hastings, J. (1963). Dictionary of the Bible. Edinburgh: T. & T. Clark.
- İbn Haldun, E. A. (1991). Mukaddime. (Z. K. Ugan, Çev.) İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı
- Jacob, E. (1958). Theology of the Old Testament. (A. W. Heathcote, & P. J. Allcock, Çev.) London: Hodder and Stoughton.
- Karesh, S. E., & Hurvitz, M. M. (2006). Encyclopedia of Judaism. USA: Facts on File.
- Kazez, İ. (2001). Esseniler ve Ölü Deniz Yazmaları (Yüksek Lisans Tezi). Samsun.
- Kitab-ı Mukaddes. (1997). İstanbul: Ohan Matbaacılık.
- Knibb, M. A. (2000). Teacher of Righteousness. L. H. Schiffman, & J. C. VanderKam içinde, Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls (s. 918-921). Oxford University Press.
- Kramer, S. N. (1998). Tarih Sümerler’de Başlar. (H. Koyukan, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Kramer, S. N. (2002). Sümerler. (Ö. Buze, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
- Merrill, E. H. (1975). Qumran and Predestination-A Theological Study of the Thanksgiving Hymns. Studies on the Texts of the Desert of Judah, VIII, (ayrı basım).
- Michaud, H. (1958). People (O. T.). J. V. Allmen içinde, Vocabulary of the Bible (s. 321-323).
- Milik, J. T. (1963). Ten Years of Discovery in the Wilderness of Judaea. (J. Strugnell, Çev.)
- Müller, M. (1993). Son of God. B. M. Metzger, & M. D. Coogan içinde, The Oxford Companion to the Bible (s. 710-711). New York: Oxford University Press.
- Müller, M. (1993). Son of Man. B. M. Metzger, & M. D. Coogan içinde, The Oxford Companion to the Bible (s. 711-713). New York: Oxford University Press.
- Peters, F. F. (2005). İbrahim’in Çocukları-Musevilik, Hıristiyanlık, İslamiyet. (N. Üstüntaş, Çev.) İstanbul: Kozmik Kitaplar.
- Pidoux, G. (1958). Sin (O. T.). J. V. Allmen içinde, Vocabulary of the Bible (s. 405-407). London:
- Propp, W. H. (1993). Chosen People. B. M. Metzger, & M. D. Coogan içinde, The Oxford Companion to the Bible (s. 109-110). New York: Oxford University Press.
- Rabin, C. (1957). Qumran Studies. Oxford University Press.
- Said, E. (1998). Oryantalizm. (N. Uzel, Çev.) İstanbul: İrfan Yayınevi.
- Sanders, J. A. (1990). Understanding the Development of the Biblical Text. The Dead Sea Scrolls after Forty Years (s. 56-73). Washington, DC: Biblical Archaeology Society.
- Schiffman, L. H. (1991). Qumran and Rabbinic Halakhah. S. Talmon içinde, Jewish Civilization in the Hellenistic-Roman Period (s. 138-146). Sheffield: Sheffield Academic Press.
- Shanks, H. (1991). The Excitement Lasts: An Overview. The Dead Sea Scrolls after Forty Years (s. 1-17). Washington, DC: Biblical Archaeology Society.
- Shanks, H. (1999). The Mystery and Meaning of the Dead Sea Scrolls. USA: Vintage Books.
- Silberman, N. A. (1995). The Hidden Scrolls-Christianity, Judaism & War for the Dead Sea Scrolls. London: Heinemann.
- Sommer, A. D. (1962). The Essene Writings from Qumran. (G. Vermes, Çev.) USA: The World Publishing Company.
- Stegemann, H. (1991). The Teacher of Righteousness and Jesus: Two Types Religious Leadership in the Judaism at the Turn of Era. S. Talmon içinde, Jewish Civilization in the Hellenistic-Roman Period (s. 196-213). Sheffield: Sheffield Academic Press.
- VanderKam, J. C. (1991). Implications for the History of Judaism and Christianity . The Dead Sea Scrolls after Forty Years (s. 18-38). Washington, DC: Biblical Archaeology Society.
- VanderKam, J. C. (2000). Covenant. L. H. Schiffman, & J. C. VanderKam içinde, Encyclopedia of the Dead Sea Scrolls (s. 151-155). Oxford University Press.
- VanderKam, J. C., & Flint, P. (2002). The Meaning of the Dead Sea Scrolls: Their Significance for Understanding the Bible, Judaism, Jesus and Christianity. USA: Harper Collins.
- Vermes, G. (2000). The Changing Faces of Jesus. The Penguin Press.
- Vermes, G. (2005). Ölü Deniz Parşömenleri-Kumran Yazıtları. (N. Çelebioğlu, Çev.) Nokta
- Wilson, E. (1968). The Scrolls from the Dead Sea . GB: Collins-Clear Type Press.
- Yılmaz, M. S. (2011). Kumran Yazmalarının Ahit Geleneği Çerçevesinde Değerlendirilmesi (Doktora Tezi). Ankara.
- Yusseff, M. A. (1994). The Dead Sea Scrolls, the Gospel of Barnabas and the New Testament. Indianapolis: American Trust Publications.
