Author :
Abstract
Tabakat eserleri belirli ilim sahalarındaki bilginleri incelemeye hasredilmiş ansiklopedik kitaplardır. İslam dünyasında, dinî ilimlerle meşgul olmuş bilginlerin hayatlarını, eserlerini ve görüşlerini inceleyen Arapça yazılmış birçok tabakat eseri mevcutken, felsefe tarihi ve flozoflardan söz eden tabakat eserlerinin sayısı, ne yazık ki çok fazla değildir. Bu alandaki eserlerin az olması, bunların önemsiz olduğu anlamına gelmemelidir. Zira flozoflardan söz eden tabakat eserleri az olmakla beraber, alanında çok değerli bilgileri ihtva etği için felsefe ve İslam felsefesi tarihi açısından çok büyük değere sahiptr. Çalışmamızda İslam felsefesi tarihi açısından önemli ve birincil kaynaklar olan tabakat eserlerindeki bilgileri göz önüne alarak, İskender Afrodîsî (Alexander of Aphrodisias)’nin İslam felsefe dünyasında ne kadar tanındığını biyografk bir çalışma ile ortaya koymaya çalıştk. Bu çalışmadaki amacımız, Türkiye’deki genel felsefe veya İslam felsefesi tarihi alanında birkaç satrla değinilmiş veya kendisinden hiç söz edilmemiş olan1 İskender’in hayat, eserleri ve görüşlerini tabakat eserleri çerçevesinde değerlendirerek tanıtmaktr. İskender’i tanıtrken araştrmamızı çağdaş felsefe tarihi eserlerinden ziyade hedefmize uygun olarak flozoflara ve şârihlere yer veren ve birçok noktada Bat felsefesinin ve modern eserlerin de müracaat kaynağı olan2 İbn Nedim, İbnü’l-Kıfî vb. müelliflerin klasik felsefe tarihi niteliğindeki Arapça tabakat eserlerine dayandırdık.3 İskender Afrodîsî İlkçağ felsefesi özellikle Aristoteles ve Peripatetk ekolün düşüncelerinin ortaya konmasında yorumlarıyla ve eserleriyle katkıda bulunan, aynı zamanda İslam dünyasında bu felsefelerin tanınmasını sağlayan çok önemli bir şârih ve flozofur. Felsefe tarihinde Yeni-Aristocu (New-Aristotelyen), İkinci Aristoteles (The Second Aristotle) ve Yorumcu (The Commentator) olarak tanınan İskender Afrodîsî’nin hayat, eserleri ve görüşlerinin tabakat eserleri çerçevesinde biyografk tarzda ilk defa ele alınmasıyla, İskender’in Ülkemizde bilinmesi adına küçük bir katkıda bulunabilmeyi ümit ediyoruz.
Keywords
Abstract
Tabaqats are one of the frst sources of the history of Philosophy and Islamic Philosophy. In those resource woks we searched for a commentator Alexander of Aphrodisias whose life, works and ideas. He who lived in the 2nd. century A.C., is an important in terms of Hellenistc Philosophy, Medieval Islam and Christan Philosopy. In contemporary Western philosophy Alexander’s works was translated into many languages, and was recognized as the founder of Peripathetsm traditon afer Aristotle. Alexander is very famous in the feld of pilosophy, unfortunately, is not known enough in Turkey. To resolve this not recogniton we evaluated data about him in tabaqats and especially reached a broad knowledge relaton to his works.
Keywords
- 1. Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011 s. 103.; Birand, Kamıran, İlkçağ Felsefesi Tarihi, AÜİF Y., Ankara 1987.; Toku, Neşet, İslam Felsefesine Giriş, Savaş Y., Ankara 2007.
- 2. Todd, Robert B., Alexander of Aphrodisias On Stoic Physics, E. J. Brill, Leiden 1976 s. 1-14.; Flannery, Kevin L., Ways into the Logic of Alexander of Aphrodisias, E. J. Brill, Leiden 1995 s. I-XXIV.; Kaya, Mahmut, İskender Afrodisî Mad., İslam Ansiklopedisi, TDV Y., İstanbul 2000 c. 22 s. 560.; Sharples, R. W., Alexander of Aphrodisias; Scholasticism and İnnovation, Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt 1987 s. 1176–1243.; D., J. M., Commentaries on Aristotle Mad., Gen. Ed. Robert Audi, The Cambridge Dictionary of Philosophy, Cambridge University Press, London 1999 s. 159.; Von Aster, Felsefe Tarihi, s. 232–233.
- 3. İbn Cülcül (öl.987), Tabakâtü’l-Etıbbâ ve’l-Hükemâ, nşr. Fuad Seyyid, Kahire 1955.; İbn Nedîm (öl.995), el-Fihrist, thk. Şeyh İbrahim Ramazan, Daru’l-Marifet, Beyrut 1994.; İbn Fâtik (öl.1106), Muhtâru’l-Hikem ve Mehâsinü’l-Kelîm, nşr. A. Bedevi, Beyrut 1980.; Ebu Hayyan et-Tevhîdî (öl.1009), el-İmtâ ve’l-Muânese, el-Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut 1953.; Ebu’l-Hasan Beyhakî (öl.1174), Târîhu Hükemâi’l-İslam, nşr. M. Kürd Ali, el-Matbbatü’tTerakkiye, Şam 1946.; (İbn Cülcül, Tevhîdî ve Beyhakî’nin eserlerinde İskender’in hayatından ve görüşlerinden söz edilmemiştir.) Şehristânî (öl.1153) el-Milel ve’n-Nihal, İbnü’lKıftî (öl.1245) İhbâru’l-Ulemâ bi Ahbâri’l-Hükemâ, Saadet Matbaası, Mısır H. 1326.; İbn Ebî Usaybia (öl.1269) Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l- Etıbbâ, Vehbiyye Matbaası, c.1 Kahire 1882.; Şemseddin Şehrazûrî (öl.1288?), Tarihü’l-Hükemâ (Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravzatü’lEfrâh) thk. Abdülkerim Ebu Şüveyrib, Camiatü’d-Da’veti’l-İslamiyyeti’l-Alemiyye, Trablus 1988.
- 6. Bkz. Kneaie, William and Martha, The Development of Logic, Oxford University Press, New York 1984 s. 186.; Bayladı, Derman, Felsefenin Beşiği Anadolu, Say Y., İstanbul 2007 s. 134.
- 8. Flannery, Kevin L., Ways into the Logic of Alexander of Aphrodisias, E. J. Brill, Leiden 1995 s. XIX.
- 9. İbn Fâtik, age., s. 291. Bu bilgi, İskender’in Roma’ya gittiğini ifade ettiği gibi, aynı zamanda Aristoteles’in Atina’da kurmuş olduğu Lykeion (Lise)’da, bu okulun başkanı olarak ders verdiği görüşünü de destekler mahiyettedir. Kaya, Mahmut, İskender Afrodisî, TDV İslam Ansiklopedisi, TDV Y İstanbul 2000 c. 22 s. 560.
- 10. Sarıtaş, Kamil, İskender Afrodisi ve Metafiziği, SÜ SBE (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Kon- ya 2010 s.10-182.
- 13. Aphrodisias, Alexander, On Fate, tr. R. W. Sharples, Duckworth, London 2003 s. 41.
- 18. İskender’in ölüm tarihini Karlığa, MS 205, Von Aster ise MÖ II. Yüzyıl olarak ifade etmiş- tir. Karlığa, Bekir, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera Y., İstanbul 2004 s. 382.; Von Aster, Ernst, Felsefe Tarihi, çev. Vural Okur, İm Y., İstanbul 2000 s. 234. Kaya, tabakat eserlerindeki verileri de dikkate alarak, İskender’in II. yüzyılın ikinci yarısı ile III. yüzyılın ilk yarısında yaşadığını, Kneaie MS III. yüzyılın başlarında yaşadığını, Ross ise yaklaşık olarak MS 205 yılında çevresi tarafından hala tanındığını ve hayatta olduğunu ileri sürmüştür. Kaya, agm., s. 560.; Kneaie, age., s. 186.; Ross, David, Aristoteles, çev. Ahmet Arslan, v. dğr., Kabalcı Y., İstanbul 2002 s. 346.
- 25. İbn Nedîm, age., s. 308.; İbnü’l-Kıftî, age., s. 27; İskender’in Kategoriler yorumuna beş asır sonra Ebu’l-Ferec b. Tayyib Serahsî tam anlamıyla onun tekrarı niteliğinde bir şerh kaleme almıştır. Gutas, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, çev. M. Cüneyt Kaya, Klasik Y. İstanbul 2004 s. 138.
- 26. İbn Nedîm, age., s. 308.; İbnü’l-Kıftî, age., s. 27.; İbn Ebî Usaybia, age., s. 70.; Ülken’e göre Birinci Analitikler isimli Aristoteles’in eserini İskender el-Eşkâlü’l-Hamliyye (hamliyye ifadesi tabakat eserlerinde cemîle olarak geçmektedir) bölümüne kadar tefsir etmiştir. Ondan sonrasının yorumlanması Hıristiyanlarca menedildiğinden, kalan kısma şerh yazmamıştır. Ülken, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Y., İstanbul 1997 s. 132. Bu da İskender’in Hıristiyanların baskısına maruz kaldığını göstermektedir.
- 30. İbn Nedîm, age., s. 309–310; İbnü’l-Kıftî, age., s. 28-29.; Kaya’ya göre İbn Nedim’in riva- yetindeki tercüme etmek anlamına gelen nakl sözü kapalı bir ifade olduğundan, bazı yerlerde naklin Grekçeden Süryaniceye mi, Süryaniceden Arapçaya mı olduğunu kestirmek mümkün görünmemektedir. Kaya, Mahmut, Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Y., İstanbul 1983 s. 144.
- 31. İbn Nedîm, age., s. 311, 324.; İbnü’l-Kıftî, age., s. 30-31; İbn Ebî Usaybia, age., s. 70.; Aristoteles’in Meteoroloji isimli kitabını tahkik eden Guilelmus Stüve iki yazmaya itimat etmiştir. İlk yazma iç içe girmiş üç şerhten oluşmuştur. Sayfanın ortasındaki şerh İskender’e aittir. Bedevî, A., Şurûhun alâ Aristû Mefkûdetün fil-Yûnâniyyeti ve Resâilü’l-Uhrâ, Dâru’lMaşrık, Beyrut 1971 s. 12.
- 32. İbn Nedîm, age., s. 311.; Fahri, Macid, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İklim Y., İst. 1992 s. 22.
- 34. Todd, Robert B., Aphrodisias of Alexander On Stoic Physics, Leiden, E.J. Brill 1976 s. 14.
- 35. İskender’in tabakat eserlerinde zikredilmeyen, ancak bugün mevcut olan yorumu Metafizik’in ilk beş bölümüne aittir. Aphrodisias, Alexander, On Aristotle’s Metaphysics 1, tr. W.E. Dooley, Richard Sorabji (Gen. Ed.), Duckworth and Ithaca: Cornell University Press, London 1989.; On Aristotle’s Metaphysics 2 & 3, tr. W.E. Dooley & A. Madigan, Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth and Ithaca, London 1992.; On Aristotle’s Metaphysics 4, tr. A Madigan,; Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, Duckworth and Ithaca, London 1993.; On Aristotle’s Metaphysics 5. tr. W. E. Dooley, Richard Sorabji (Gen. Ed.), Cornell University Press, London, Duckworth and Ithaca 1993. Tabakat eserlerinde İskender’in Metafizik’in bazı bölümlerini şerh ettiği söylenmekte ise de bugün var olan ilk beş bölümü şerh ettiğine dair herhangi bir bilgi mevcut değildir. Onun yorumları dışında günümüze kadar gelen eserleri ise şunlardır; Todd, R. B., Alexander of Aphrodisias On Stoic Physics: a Study of the De Mixtione with Preliminary Essay, Leiden, Brill 1976.; Fotinis, A. P., The De Anima of Alexander of Aphrodisias, University Press of America, Washington, D. C. 1980.; Sharples, R.W., Alexander of Aphrodisias On Fate, Duckworth, London 2003.; Ethical Problems, Cornell University Press, London 1990.; Quaestiones 1.2–2.15. Cornell University Press, London 1992.; Quaestiones, 2.16– 3.15, Cornell University Press, London 1994.; Rescher, N., & Marmura, M., The Refutation by Alexander of Aphrodisias of Galen’s Treatise on the Theory of Motion, Islamic Research Institute, Islamabad 1969. Bu eser İbn Ebî Useybia’nın zikrettiği Fi’Reddi alâ Câlînûs fîmâ Taane alâ Kavli Aristûtâlîs inne Külle mâ Yeteharrakü fe İnnemâ Yeteharrakü an Muharrik adlı risale olabilir. İbn Ebî Usaybia, age., s. 70–71.; Madigan, A., Alexander of Aphrodisias: The Book of Ethical Problems, In W. Haase (ed.), ANRW 1987.
- 39. Tabakat eserlerinde İskender’in bir şeyin ancak bir şeyden varolmasına ilişkin Aristote- les düşüncesine reddiye yazdığına ilişkin Kitâbü’r-Reddi alâ men Kâle: İnnehû lâ Yekûnü Şey’ün İllâ min Şey isimli bir risalesi zikredilmektedir. İbn Nedim, age., s.313.; İbnü’l-Kıftî, age., s. 41.; İbn Ebî Usaybia age., s. 70. Halbuki İskender, Tanrı’nın bir olduğunu ifade eden, Aristoteles’e bağlı olarak “bir” anlayışı üzerine yoğunlaşarak “birden bir çıkar” anlayışından yola çıkan ve bu nedenle Tanrı’nın hareket ettirdiği ilk varlığın da “bir” olması gerektiğini vurgulayan bir filozoftur. Nitekim İlk Neden, ilk önce sabit yıldızlar küresinden İlk küreyi hareket ettirerek ezeli oluşu ve ezeli hareketi başlatır. Bu sayede “ilk küre” ilk hareket ettirilen varlık olur. Daha sonra da İlk Hareket Ettirici ilk küre aracılığıyla “ikinci küre”yi hareket ettirdiğinden dolayı ilk küre “ikinci hareket Ettirici” olur. Hiyerarşik yapı içerisinde küreler belirli bir sırayla kendisinden sonra gelen küreyi hareket ettirmeye devam eder gider. Ayrıca en şerefli ve en iyi küreden daha alt sıradaki küreye doğru bir düzenleme oluşur. Bkz. Afrûdîsî, İskender, Mebâdiü’l-Küll, çev. A. Bedevî, Aristû Inde’lArab, Mektebeti’n-Nahdıyyeti’l-Mısrıyyeti, Kahire 1947 s. 268. İskender’in “birden bir çıkar” anlayışına sahip olduğu görüldüğüne göre tabakat eserlerindeki reddiye risalesinin İskender’in eseri olduğuna ilişkin bilgi tutarlı görünmemektedir.
- 41. Bedevî, Abdurrahman, Aristu Inde’l-Arab, Mektebeti’n-Nahdıyyeti’l-Mısrıyyeti, Kahire 1947 s. 253–308.; Şurûhun alâ Aristû, s. 19–82. Her iki eserde var olan makalelerin İslam felsefesi yazmaları vasıtasıyla günümüze kadar gelmesi İslam felsefesinin felsefeye olan ilgi ve katkısını göstermektedir.
- 42. Bedevî, Aristu Inde’l-Arab, s. 253–292. Kindî’nin Cisimsiz Cevherler Üzerine isimli bir ri- salesi vardır. Bu risale Bedevî’nin Aristu Inde’l-Arab isimli eserinde yayımladığı İskender Afrodîsî’ye ait olan Madde Olmayan Ruhanî Formların Varlığının İspatına Dair isimli makalesiyle birbirine benzemektedir. Kindî, Cisimsiz Cevherler Üzerine, çev. Mahmut Kaya, Kindî (Felsefî Risaleler), Klasik Y., İstanbul 2006. Ancak B. Lewin, Orientalia Suecana isimli eserinin dördüncü cildinde Notes sur une texte de Proclus en Traduction Arabe isimli bölümünde, Madde Olmayan Ruhanî Formların Varlığının İspatına Dair isimli risalenin İskender’e değil, Proclus’a ait olduğunu ifade etmiştir. Bkz. Atıyeh, George N., Al-Kindî; The Philosopher of the Arabs, İslamic Research Institute, Pakistan, Rawalpindi 1966. s. 162, 208.
- 51. Şehristânî, Milel ve Nihal, çev. Mustafa Öz, Litera Y., İstanbul 2008 s. 361.
- 52. Afrudîsî, Mebâdiü’l-Küll, s. 271-272.; Aristoteles, Ruh Üzerine, çev. Zeki Özcan, Alfa Y., İstanbul 2000 (430a14–23) s. 175–176.
- 58. Aristoteles, Ruh Üzerine, (430a 20–25) s. 176–177.; Schroeder, F. M., and Todd, R. B., Two Aristotelian Commentators on the Intellect: The De Intellectu Attributed to Alexander of Aphrodisias and Themistius’ Paraphrase of Aristotle’s De Anima 3.4-8. Pontifical Institute of Medieval Studies, Toronto 1990 s. 49.
- 66. İbn Rüşd, Tefsîru Mâ Ba’de’t-Tabî’a, nşr. M. Bouyges, Beyrut 1973.
