Author :
Abstract
Hangi ölçüde modern dönemin şartlarına bağlı bulunursa bulunsun, kendi‐ ne has araştırma alanı, konuları ve bunları bilimsel perspektifte incelemede izleyeceği yöntem ve teknikleri ile birlikte din sosyolojisinin bağımsız ve siste‐ matik bir bilimsel disiplin şeklinde ortaya çıkması uzun bir tarihsel hazırlık dö‐ nemine dayanmaktadır. İlk planda felsefe, sonra sosyal bilimler, insan bilimleri, din bilimleri ve özellikle de sosyolojinin içerisinde bir varlık alanı elde ederek gelişme gösteren din sosyolojisi, özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısında bağımsız bir disipline ve daha doğrusu alt‐disipline dönüşmüştür. Öyle ki, din sosyolojisini bazıları sosyolojinin, ötekiler din bilimlerinin bir alt‐dalı sayıyor. Her halükârda, Batı’da din sosyolojisinin gelişmesinde çeşitli fikir akımlarının etkileri mevcuttur. Nitekim Kant, Hegel, Comte, Marks, Freud, Malinowski gibi modern Batı düşün‐ cesinin önde gelen düşünürlerinin Batı’da gelişen din sosyolojisi üzerinde derin etkileri bulunmaktadır. İlk olarak “Din Sosyolojisi” (Sociologie de la Religion) terimine, Fransız Sosyoloji Ekolü’nün kurucusu E. Durkheim'ın Sosyoloji Yıllığı dergisinde din olayının tanımına dair yayınladığı bir yazısında rastlanmaktadır (Durkheim, 1899). Ancak, Pozitivist çizgideki Fransız Sosyoloji Ekolünün “sosyo‐ lojizm”inin dine yaklaşımı bir tür “ircacılık”la (reductionisme) karakterize olmak‐ tadır. Bunun tipik bir benzeri, XIX. yüzyılın ortalarından başlayarak Marksist çevrelerde önemli temsilciler bulan “materyalist din sosyolojisi” eğiliminde gözlenmektedir. Her halükârda, Batı’da XIX. yüzyılın özellikle ikinci yarısında önemli gelişmelere sahne olan din sosyolojisine, pozitivist ve evrimci felsefe ve düşünceler bir biçimde damgasını vurmuştur. Buna karşılık, XX. yüzyılın baş‐ langıcından itibaren, din sosyolojisi araştırmalarında, XIX. yüzyılda görülen bu pozitivist ve tekâmülcü dalga büyük bir gerilemeye sahne oldu. Öte yandan, din sosyolojisi, uzun süre dinî duygunun menşei ve tabiatını açıklama teşeb‐ büsleriyle vakit geçirmiş ve incelemeleri için ana malzemeyi tercihen etnoloji, etnografya ve folklor gibi dalların verilerinden almış olması sebebiyle imtiyazlı araştırma alanı “ilkel dinlerin etnolojik sosyolojisi” olarak kalmıştır. Buna karşılık, yeni gelişmelerin ortaya çıkardığı süreçte din sosyolojisi, bir taraftan normatiflik ve spekülâsyondan sıyrılarak “objektif” bir karakter kazanmaya yönelmiş, diğer taraftan da etnolojinin yanı sıra tarih, ekonomi, psikoloji, fenomenoloji ve ista‐ tistik gibi sosyal bilimlerin yöntem ve verilerini esas almak suretiyle metodoloji‐ sini “deneysel” bir temele oturtmuştur. Bu gelişmeler, din sosyolojisinin bağım‐ sız ve sistematik bir bilimsel disiplin olarak kuruluşunu tamamlamasına imkân vermiştir. Din olaylarının sosyolojik yaklaşımda incelenmesinin özel bir araştır‐ ma alanını teşkil etmesi şeklinde ortaya çıkan bu olayda en büyük pay Alman sosyologu Max Weber'e aittir. Birçok eleştirilere de konu olan Weber'in açmış olduğu yoldan hareketle din sosyoloji süratle gelişmiş, verimli çalışmalar ortaya konmaya başlanmıştır. Bu çerçevede, E. Troeltsch, J. Wach ve G. Menschig gibi Batılı din sosyologlarının XX. yüzyılın ilk yarısında gerçekleştirmeyi başardıkları çalışmaların önemine işaret etmelidir. Öte yandan, “etnolojik ve tarihî yönelimli
Keywords
Abstract
Sociology of religion as a discipline appeared in the modern period and under its conditions in the western world to analyse and investigate the religion as a social event and institution, the relationship and interaction between religion and society and the related facts. The appearence of this discipline in non‐ western world such as Islamic world and Turkey occurred after its full development. This study attempts to deal with developments in Turkey following a historical perspective in the framework of theoretical and methodological problems.
Keywords
- la bir iş ve “eylem” (aksiyon) felsefesine dönüştürüyor (Ülken, 1975: 475). Her münhasıren gerçekleş‐
- Şazi Kösemihal (1909‐1972),
- dirmesi sunulmakta (Kösemihal, 1971: 98‐172); buna onun din ve büyü ilişkile‐
- rini konu alan çalışması (Kösemihal, 1952, 1953) eklenmektedir. 2.4. Ülken ve Dinî Sosyoloji Bununla birlikte, Türkiye’de din çalışmaları bakımından özellikle
- değerdir. Esasen Ülken, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde, 1950’li
- rindekinden ayrılmaktadır (Ayas, 2007). Öte yandan, Türkiye’de din sosyolojisi XX. yüzyılın başlarından itibaren Ba‐
- rinde (Yasa, 1955; Kayda
- Elifoğlu araştırmasının (Tanyol, 1962‐63: 203‐204, 215‐222) sıra,
- masının (Turhan, 1972: 112‐115) önemine de işaret etmek gerekiyor. 2.6. Weberci Etkiler Gökalp’in din sosyolojisinde Weberci etkilerin bulanık izlerine
- nan değişim ve dönüşümler 1950’ler ve 1960’larda, çeşitli iç ve dış dinamikler
- rek bir artış kaydetmiş olması dikkate değerdir. Esasen, 1945’ten sonra başta
- terimi ifade etmektedir (Gökalp, 2008). Çalışmalarına 1930’lu ve 1940’lı yıl‐
- yorumu dikkate değerdir (Kongar, 2008). Ancak böylesine bir yoru‐
- egemendir (Gökçe, 2005: 53). Öte yandan, Türkiye’de laiklik ve hatta daha geniş perspektifte sekülarizm
- koşullara, 1980 sonrası gençliğin ana babalarının laik çizgisini izlemek isteme‐
- Türklerin bir cevabı olmuşsa, 1970’ler ve 1980'lerin Türkiye'sinde İslâm'ın can‐
- yandırılabileceğini önemle belirtiyor (Tapper, 1993: 30‐31). Modernleşme‐lâikleşme ilişkili olmakla
- olmasa da, Türkiye'de 1970 ve 1980’lerden itibaren kendini gösteren dinî olu‐
- 1988), halk katlarında
- nında, 1950'lerden kapitalistleşme sürecinin getirilmiş olması “cemaatçi” yapıdan “cemiyetçi” yapıya yahut “gelenekli” yapıdan “modern
- Türkdoğan’a göre, II. Dünya savaşından sonra ve özellikle de 1970'li ve 1980'li İslâm’ın yükselişinde ortamın payı Zira, paradigma,
- yapmış olmayacağı” sonucuna erişiyor (Bkz. Mardin, 1983). Öte yandan, Mar‐
- bunu aşan bir gerçeklik olduğunu önemle belirtiyor (Bkz. Güngör, 1982). Gün‐
- gin, 1985: 9‐28). Her halükârda, dindarlık ve muhafazakârlık Türk toplumunun önemli özel‐
- Saktamber’in temel ilgi alanını oluşturmaktadır (Bkz. Saktanber, 1994: 99‐134;
- lojik analizleri (Göle, 2000a, 2000b).
- 1978: 173‐185) ve Müslüman aydınlar (Toprak, 1987) konuları üzerine dikkate
- Arat’ın siyasal İslam ve kadın organizasyonları (Arat, 1999) ve A. Buğra’nın da ekonomi (Buğra, projeler gerçekleştir‐
- leyen ve Kuru, 2006). Aynı şekilde, F. Atacan’ın Batı’ya göçün beraberinde ge‐
- nelmiş görünüyor (Sarıbay, 1994). Öte yandan, Diyanet (Gözaydın, 2006; Çakır
- inançlarının kökeninde Türklerin Şamanlık dönemine ait inanışlarının yer altığı tezlerini (Said, 1994; Görkem, 1998: 117‐125), F. Köprülü’nün Türk (Köprülü, 141‐152) Y. Z.
- dikkate değer çalışma ve yayınlar ortaya koymaktadır (Turner, 1997; Aktay ve
- Köktaş (der.); 1998, 1999). Ege Üniversitesinden H. Okçay’ın din sosyolojisinin
- ra tezi şehirleşme ve dinî cemaatleşme meselesini konu almıştır (Tatar, 1999).
- cettepe % 2.0 (Kasapoğlu, 2005: 543‐ 544). 2.8. İlahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi Osmanlı medreselerinde din sosyoloji hiçbir zaman bir varlık alanı etmedi.
- 123). Her halükârda, Ankara’da, 1949 yılında İlâhiyat Fakültesi açıldığında din
- altında yayınlanıyor (Freyer, 1964). Her halükârda, Ankara İlahiyat’ta ve hatta
- rekiyor. 2.8.1. Mehmet Taplamacıoğlu ve Anlayıcı Din Sosyolojisi Hakikaten, M. Taplamacıoğlu (1910‐1995), Türkiye’de özellikle fa‐
- lar J. Wach, Hans Freyer (1887‐1969), G. Mensching ile hocası H. Z. Ülken’in
- tipolojik analiz yönteminden yararlanmaya çalışmaktadır. Taplamacıoğlu, din ve gruplar (Taplamacıoğlu, 1965: 13‐ 20; 1975: 210‐239)
- konusunun yanı sıra din devlet ilişkileri ve özellikle laiklik (Taplamacıoğlu, 1963: 240‐294) meselesi durmakta; bunlara yaşlara yaşayışın şiddet kesafetine anket denemesi
- (Taplamacıoğlu, 1975: 295‐420). Hocası Ülken’e göre Taplamacıoğlu, kısa sürede din sosyolojisi konusunda
- Haziran 2005 tarihinde Konya’da Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde dü‐
- 2006’da Elazığ’da, Fırat Üni‐
- değerlendirmeler yapılmıştır. 2007’de
- 2008’de Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde düzenlenen beşinci Sempoz‐
- kültesinin açılışı ve orada özellikle din sosyolojinin yerini alışı da öyle olmuştur. gerek bu Fakültenin, gerekse de 1949’da Ankara Üniversitesi
- nüyor. 1970’ler’den hızlanan
- (1) günümüzdeki durumu açıklamalar için bkz. Günay, 2000: 85‐176.
- PUF, 1995, s. 56). Uluslararası din sosyolo‐jisi konferanslarının 29.sunun 2007
- dürmektedir. Buna öteki Avrupa ülkeleri, ABD ve hatta Kanada’daki periyodikler eklen‐ Hollanda’da 1953’te uluslararası dergisi kurulan
- “Social Compass”, 1959’dan bu yana Belçika’da Louvain Katolik Üniversitesinin yayını
- Scientific Study of Religion” ise 1961’de yayın hayatına başladı. Bu sonuncu derginin
- hayatına başlayan “American Catholic Sociological Review” 1964’ten
- Akşit, B., “Laikleşme Tipolojisi ve Türkiye’de Laiklik Deneyimi”, Şerif Mardin’e Armağan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
- Aktaş, C., “Cemaatten Kamusal Alana İslamcı Kadınlar”, İslamcılık: Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İstanbul: İletişim, 2004, C. 6: 826‐36.
- Arat, Y., “Group‐Differentiated Rights and Liberal Democratic State: Rethinking Headscarf Contraversy in Turkey”, in New Perspectives on Turkey, Fall 2001: 31‐46.
- Arat, Y., Rethinking Islam and Liberal Democracy: Islamist Women in Turkish Politics, New York, State University of New York Pres, 2007.
- Atacan, F., “Islam and Secularism: The Case of Turkey”, Cultural Frontiers in Question: Na‐ tion, Religion, Refugees, 10‐12 Temmuz 2002, Canberra Üniversitesi, Avusturalya.
- Atacan, F., “Secularism in Turkey and the Arab World”, IIéme congrés du dialogue arabo‐turc sur: Modernisation Politique, Economique et Scientifique dans les Pays Arabes et en Turquie (1918‐1998), 2‐5 Haziran 2000, Zaghouan, Tunus.
- Ayas, M. R., “Mehmet İzzet’in Bir Yazısı”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1976/XXI: 285‐301.
- Ayata, S. (1993). “Çevresel Nitelikteki Geleneksel Tarikatlar”, R. Tapper (ed.), Çağdaş Türki‐ ye’de İslâm, çev. Ö. Arıkan, İstanbul.
- Aydın, M. Ş., “Yüksek Din Öğretimi Kurumları: Gelgitler Alanı”, Tezkire, Mart‐Haziran 2003/31‐32: 106‐123.
- Aynî, M. A., “Vuzuhsuzluklar”, Haz. A. Efe, İslamiyât/Kitabiyât, Bülten 16, Temmuz‐Eylül 2005: 26‐30.
- Bayyiğit, M., “Türkiye’de Genel ve Özel Din Sosyolojisi İle İlgili Bir Bibliyografya Denemesi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1986/2: 403‐445.
- Bennigsen, A., Chantel Lemercier‐Quelquejay, Sufi ve Komiser. Rusya’da İslâm Tarikatları, çev. O. Türer, Ankara, 1988.
- Bozan, İ., Devlet ve Toplum arasında Bir Okul: İmam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı, İstanbul: TESEV, 2007.
- Çakır, R. ve İ. Bozan, “Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mümkün mü?”, İstanbul: TESEV, 2005.
- Çakır, R. ve İ. Bozan, B. Talu, İmam Hatip Liseleri: Efsaneler ve Gerçekler, İstanbul: TESEV, 2004.
- Çapcıoğlu, İ., “Türkiye’de Akademisyen Din Sosyologları Bibliyografyası. A. Ü. İlahiyat Fa‐ kültesi Dergisi, Ankara, 2003/XLIV (2): 207‐255.
- Çapcıoğlu, İ., “Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi Alanında Tamamlanmış Lisansüstü Tezler Üzerine Bir Araştırma”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 2004/XLV, S. I: 203‐224.
- Çarkoğlu, A. ve B. Toprak, Değişen Türkiye’de Din, Toplum ve Siyaset, İstanbul: TESEV Yay‐ ınları, 2006.
- Efe, A., “Salahaddin Asım’ın İslam Sosyolojisi İle İlgili Bir Yazısı Münasebetiyle”, Tabula Rasa, Mayıs‐Ağustos 2003/8.
- Efe, A., Türkiye’de Akademik Din Sosyolojisi Araştırmaları (İlahiyat Fakülteleri Örneği), İstan‐ bul: Ensar Neşriyat, 2007.
- Fındıkoğlu, Z. F., “Bizde Dinî Sosyoloji ve Tarih Çalışmaları”, Folklor Postası, Sa.: 7, 8, 9, İstan‐ bul: Aralık 1965‐Ocak 1966, Sa. 223, 224.
- Fındıkoğlu, Z. F., “Sınaî Sosyoloji ve İnsanlararası Münasebetler Teorisi”, İ. Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 1959/1960, C. 21/1‐4: 174‐175.
- Göle, N., İslam’ın Yeni Kamusal Yüzleri. İslam ve Kamusal Alan Üzerine Bir Atölye Çalışması, İstanbul: Metis Yayınları, 2000a.
- Görkem, İ., “Baha Said Bey’in Türkiye’deki Alevi‐Bektaşi ve Nusayri Zümreleri Hakkındaki Araştırmaları”, Türkiye Günlüğü, 1998/51: 117‐125.
- Gülçiçek Ayas, K., Türk Din Sosyologları, M. Rami Ayas, (Yüksek Lisans Tezi), M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2007.
- Günay, Ü., “İslâm Dünyasında Bir Din Sosyolojisi Öncüsü: İbn Haldun (1332‐1406)”, Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 1986/6: 63‐104.
- Günay, Ü., “Kuramsal Yaklaşım ve Türk Sosyolojisi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti‐ tüsü Dergisi, Kayseri, 2006/2: 509‐542.
- Günay, Ü., “Ziya Gökalp ve Din Sosyolojisi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Kayseri, 1989/3: 223‐236.
- Hamilton, M., The Sociology of Religion : Theoretical and Comparative Perspectives. London, UK: Routledge, 2001.
- Kağıtçıbaşı, Ç., “Sosyal Psikoloji Araştırmaları: Geleceğe İlişkin Öneriler”, Türkiye’de Sosyal Bilim Araştırmalarının Gelişimi, Der. S. Atauz, Ankara: TSBD Yay., 1986: 7‐20.
- Kandiyoti, D., Cariyeler, Bacılar, Yurttaşlar: Kimlikler ve Toplumsal Dönüşümler. Istanbul: Metis Yay., 1997.
- Karasan, M., “Din Sosyolojisinin Öncüleri ve Kurucuları”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, An‐ kara, 1953a/2 (4): 61‐69.
- Karasan, M., “İlk Yunan Düşüncesinde Din İlmi Denemeleri”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1953b/2 (1): 21‐27.
- Kasapoğlu, A., “The Study of Sociology in Turkish Higher Education”, International Education Journal, V. 6, N. 4, September‐ 2005: 543‐ 544.
- Kıray, M. B., “Toplum Yapısı ve Laiklik”. Toplumbilim Yazıları, Ankara: Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Yay., 1982.
- Kongar, E., “Niyazi Berkes’de Çağdaşlaşma Kavramı”, Niyazi Berkes Sempozyumu, Doğu Ak‐ deniz Üniversitesi, 21‐23 Nisan 1999, Gazimağosa, http://www.kongar.org/makaleler/mak_ni.php, 25.03.2008.
- Köprülü, F., “İslam Sûfi Tarikatlerine Türk‐Moğol Şamanlığının Tesiri”, çev. Y. Altan, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1972/XVIII: 141‐152.
- Kupfershmiat, M., “Reformist and Militant Islam in Urban and Rural Egypt”, Middle Eastern Studies, 23(4), 1987: 403‐419.
- Kurktan Bilgiseven, A., İslamiyet’in Kültürel Özellikleri ve İslami Kavramlar, İstanbul: Filiz Kitabevi, İstanbul, 1989.
- Kurktan Bilgiseven, A., Sosyolojik Açıdan İslamiyet ve İslami Kavramlar, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
- Landolt, H., “Ghazali and ‘Religionswissenschaft’: Some Notes on the Mishkat al‐Anwar for Professor Charles J. Adams”, Asiatische Studien (Etudes asiatiques), 1991/45, no. 1: 1‐72.
- Mardin, Ş., “Culture and Religion Towards the Year 2000”, Turkey in the Year 2000, Ankara: Türk Siyaset Bilimi Derneği, 1989: 163‐186.
- Mardin, Ş., Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişme: Bediüzzaman Said Nursî Olayı, İstanbul: İletişim Yay., 1992a.
- Narlı, N., “Modernization, Political Islam and Women”, in N. Arat (ed.), Mediteranean Women and Democracy, İstanbul, 2002: 91‐96.
- Özdalga, E., Modern Türkiye’de Örtünme Sorunu, Resmi Laiklik ve Popüler İslam, çev. Y. Alogan, İstanbul: Sarmal, 1998.
- Said, B., İttihat Terakki’nin Alevilik Bektaşilik Araştırması, nşr. N. Birdoğan, İstanbul: Berfin Yay., 1994.
- Saktanber, A., “Becoming the “other” in a Muslim Turkey. Turkish Women versus Islamist women”, in New Perpectives on Turkey, 1994/11: 99‐134.
- Saktanber, A., “Gündelik Yaşamda Dinin Yeniden Keşfinin Bir ‘Aracı’ Olarak Kadınlar”, İslamcı‐ lık: Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İstanbul: İletişim, 2004, C. 6: 813‐7.
- Sunar, İ. ve B. Toprak, “Islam in Politics: The Case of Turkey,” Government and Opposition, Vol. 18, No. 4, Autumn 1983: 421‐441.
- Sündal, F., “Din Sosyolojisi, Gündelik Hayat, Etik Kaygılar” İnsan, Toplum, Bilim (der. Kuvvet Lordoğlu), Istanbul: Kavram Yay., 1996: 211‐218.
- Sündal, F., “Invisible Women Visible Islam: Engendering Everyday Lives Of Educated Islamist Women In Turkey”, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005/1: 109‐130.
- Sündal, F., An Islamic Tarikat and Everyday Life in a Small Turkish Town (Yüksek Lisans Tezi), ODTÜ, 1993.
- Sündal, F., The Logic of Veiling: Engendering Everday Lives of Educated Islamist Women in Turkey (Doktora Tezi), ODTÜ, 2002.
- Taplamacıoğlu, M., “Din ve Toplum İlişkileri ve Dini Gruplar”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1965, XIII: 13‐ 20.
- Taplamacıoğlu, M., “Laiklik İlkesi ve Türkiye’deki Durum”, A. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, An‐ kara, 1963, XI: 35‐53.
- Taplamacıoğlu, M., “Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti Üzerinde Bir Anket De‐ nemesi”, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, 1962, X: 141‐151.
- Tatar, H. Canbay, Nuh’un Gemisindekiler. Şehirleşme ve Dini Cemaatleşme, İstanbul: Turan Yayıncılık, 1999.
- Toprak, B., “Emancipated but Unliberated Women in Turkey: The Impact of Islam,” Ferhunde Özbay (ed.), Women, Family and Social Change in Turkey, Bangkok: UNESCO, 1990.
- Toprak, B., “Islamic Intellectuals of the 1980’s in Turkey,” Current Turkish Thought, “Perspec‐ tives on Islam” Series, Spring 1987, No. 62.
- Toprak, B., “Politicization of Islam in a Secular State: The National Salvation Party in Turkey,” Said Amir Arjomand (ed.), From Nationalism to Revolutionary Islam, Oxford: Macmil‐ lan, 1984: 119‐133.
- Toprak, B., “Türk Kadını ve Din,” in Nermin Abadan‐Unat (ed.), Türk Toplumunda Kadın, Ankara: Türk Sosyal Bilimler Derneği Yay., 1979: 381‐391.
- Toprak, B., “Türkiye’de Dinin Denetim İşlevi,” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XXXIII, No. 1‐2 , Mart‐Haziran 1978: 173‐185.
- Toprak, B., “Women and Fundamentalism: The Case of Turkey,” Valentine M. Moghadam (ed.), Identity Politics and Women: Cultural Reassertions and Feminisms in Interna‐ tional Perspective, Boulder, Colorado: Westview Press, 1994.
- Türkdoğan, O., Max Weber, Günümüzde ve Türkiye’de Weberci Görüşler, İstanbul: Türk Dün‐ yası Araştırmaları Vakfı, 1985.
- Ülgener, S. F., İktisadi İnhitat Tarihimizin Ahlak ve Zihniyet Meseleleri, İstanbul: İ. Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, 1951a.
- Ülgener, S. F., Tarihte Darlık Buhranları ve İktisadi Muvazenesizlik Meselesi, İstanbul: İ. Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, 1951b.
- Ülgener, S. F., Zihniyet ve Din: İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, İstanbul: Der Yayınları, 1981b.
- Ülken, H. Z., “İptidailerde İçtimâi Bünye Ve Din”, Sosyoloji Dergisi, S. 13‐14, İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yay., 1959: 35‐57.
- Vergin, N., “Toplumsal Değişme ve Dinsellikte Artış”, Tarih ve Toplum, Bahar‐Yaz 1985, 29‐ 30: 9‐28.
- Walker, P. E., “Philosophy of Religion in al‐Farabi, Ibn Sina and Ibn Tufayl”, in Lawson, Todd (Editor), Reason and Inspiration in Islam : Theology, Philosophy and Mysticism in Muslim Thought, Londra, , GBR: I. B. Tauris and Company, Limited in association with the Institute of Ismaili Studies, 2006.
- Yasa, İ., Yirmibeş Yıl Sonra Hasanoğlan Köyü‐Karşılaştırmalı Bir Toplumbilimsel Araştırma, An‐ kara: SBF. Yay., 1969.
- Yörükhan, Y. Z., Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, (Haz. T. Yörükhan), Ankara: Kültür Bakanlı‐ ğı Yay., 1998.
- Yükleyen, A. ve A. T. Kuru, Avrupa’da İslam, Laiklik ve Demokrasi. Fransa, Almanya, Hollanda, İstanbul: TESEV, 2006.
