Author :
Year-Number: 2011-9
Language : Türkçe
Konu :
Abstract
Keywords
Abstract
This study analyses the period in which ez- Zerkeşi who signifcantly contributed to Muslim culture and civilizaton and who lived during the Memluks period lived as well as his life and works. Firstly, the period in which Zerkeşi lived will be analysed in terms of its politcal and social conditons, and scientfc and cultural cnditons based on background informaton. Then, his works will be introduced including the contents of them. Memluks state was very influental in that theologists of the period were educated on all barnches of Islamic felds (i.e, commentary, traditon, canon law, recitaton, mystcism), lexicology and history and in that the number of these theologists was very large. Many of the biographies, tabaqat and detailed encylopedia that are among valuable products of the Islamic culture were all writen during this period. However, it should be noted that ez-Zerkeşî has been neglected by the researchers dealin with the scientfc actvites and scholars of the period. We think that such an inorance is a result of incomplete analyses of the period. Because ez-Zerkeşî is a signifcant scholar who writen about all the felds mentoned above. He was an inspiraton for Suyut’s many works. His works on distnct disciplines are waitng for being read in several libraries such as Süleymaniye. The aim of this study is to reveal the fact that ez-Zerkeşi is a signifcant scholar for our scientfc and cultural history based on his works.
Keywords
- 1. Memlûk kelimesinin sözlük ve ıstılah anlamları, Memlûk sisteminin ortaya çıkışı, Memlûk Devletinin kuruluşu, genişlemesi ve yıkılışı ve bu dönemlere ait geniş bilgi için örneğin bkz: M. Kazım Yaşar Kopraman ve Kültür Bakanlığı Yayınları arasından çıkan “Mısır Memlûkleri Tarihi” adlı kitabı, ayrıca bkz. M. Sobernheim, “Memlûklar” İA, MEB Yay, 1970, VII. 689-691.
- 2. Memlûk Devletinin “Türk Devleti diye adlandırılması ve Memlûklerde Türk Kültür Öğeleri için bkz. Samira Kortantamer, “Memlûklarda Türk Kültürü”, Prof. Dr. İsmail Aka Armağanı, İzmir 1999, s. 173-190; Selami Karacan, Ebu Hayyana göre Memlûklar Devri Mısır Türklerinin Sosyal ve Kültürel Durumu, Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü yayımlanmamış yüksek lisans tezi., Ankara 1985.
- 3. İsmail Yiğit, “Ayni’yi Yetiştiren Memlûklar Dönemi İlmi Hareketine Genel Bir Bakış”, Mar- mara Ü.İ.Fak. Dergisi sayı 11-12, İstanbul 1997, s. 27.
- 4. Aynı Calut savaşı için bkz. Süleyman Özbek “Yakın Doğu Türk-İslâm Tarihinin Akışını Değiş- tiren Bir Meydan Savaşı: Aynı Calut”, Türkler, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002, V. 127-133.
- 6. M. Kazım Yaşar Kopraman, “Mısır Memlûkleri” Türkler, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002, V. 3.
- 8. Philip K. Hitti, Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi Yay, İstanbul 1981, IV.1105.
- 10. Memlûkler döneminin anılan açılardan incelendiği eserler hakkında örneğin bkz. Şeha- beddin Tekindağ, “Memlûk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Tarih Dergisi, İstanbul 1971, XXV.1-38; Yüksel Arslantaş, Memlûkler Devrinde Suriye, Fırat Üniversitesi Sos. Bil.Enstitüsünde hazırlanmış ve yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Elazığ 1996; Samira Kortantamer, “Bahrî Memlûkler’de Üst Yönetim Mensupları ve Aralarındaki İlişkiler”, Ege Üniversitesi Ed. Fak. Yay, İzmir 1993; Thomas Philip-Ulrıch Haarman, The Mamluks İn Egyptian Politics And Society, Cambridge Üniversity Press, 1998; Ali Aktan, “MemlûkHaçlı Münasebetleri” Türk Dünyası Araştırmaları sayı 106, İstanbul 1997, s.149-178; Ali Aktan, “Memlûklerde Saltanat Değişikliği Usulü”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fak. Der. sayı 9, Erzurum 1990, s.270-279; David Ayalan, “The End of The Mamluks Sultanate” Studia İslâmica, LXV, Paris 1987, s. 125-148; Said Abdulfettah Aşûr, Mısır ve’ş-Şam fî Asri’lEyyubi ve’l-Memalik, Beyrut 1991; İbrahim Zaur, el-Hayatü’l-İçtimaiyye fî Bilâdi’ş-Şam fî Asrayn el-Eyyubî ve’l-Memlûkî, Dımeşk 1993; C. Warren Schultz, “Mamluks Monetary History”, Mamluk Studıes Revıew sayı III, Chicago 1999, s. 183-205; Donald, P.Little “History and Historiography of the Mamlûks, London 1986, s. 165-181; Oleg Grabar, “Reflection on Mamluk Art”, Muquarnas, London 1984, II.1-12; Jonathan M.Bloom, “Mamluk Art and Architectural History”, Mamluk Studies Review, Chicago 1999, III.31-58; Esin Atıl, “Mamluk Painting in the late Fifteenth Century”, Muquarnes, London 1984, II.159-171; Mahmud b. Muhammed en-Necîdî, “en-Nizamu’n-Nakdî el-Memlûkî, Riyad 1993; Ahmed Fevzî el-Heyb, el-Hareketü’ş-Şi’riyye Zemeni’l-Memâlik, Beyrut 1986; Bekri Şeyh Emin, Mutalaât fi’ş-Şi’ri’l-Memlûkî ve’l-Osmânî, Daru’l-İlim, Beyrut, tarihsiz.
- 11. Bahattin Keleş, Bahrî Memlûkler’de İktisadi ve Ticari Hayat, Erciyes Ün. Sos.Bil.Enst, Ya- yımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 1998, s.1.
- 12. Geniş bilgi için bkz. Bahattin Keleş, a.g.e, s. 290; Mehmet Üner Orhan, Memlûklar’da Dini ve Adlî Kurumlar, İslâmi İlimler Fak. yayımlanmamış doçentlik tezi, Erzurum 1978.
- 16. Memlûk sultanlarının ilme katkıları ve bu alanda yaptıkları faaliyetler için bkz. Cengiz To- mar, “Kılıçtan Kaleme; Memlûkler ve Entelektüel Hayat” Türklük Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2002, sayı 12, s. 249-259.
- 17. İ. Yiğit, a.g.m, s. 28; ayrıca Memlûklar döneminde faaliyet gösteren medreseler, ribat, hangâh, zaviye, camiler ve mescitler, kütüphaneler ve hastanelere dair geniş bilgi için bkz. Asri Çubukçu, Türk Memlûkları (Bahrî Memlûkler) Devletinde İlmi Kuruluşlar ve Âlimler, Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fak. Yayımlanmamış Doçentlik Tezi, Erzurum 1982,; Hasan İbrahim Hasan, İslâm Tarihi, (çev. İsmail Yiğit), Kayıhan Yay, İstanbul 1991, VII. 245252.
- 18. Geniş bilgi için bkz. H.Leman, “Suriye” İA, MEB Yay, İstanbul 1970, XI.51-66; J.H.Kramers, “Mısır” İA, MEB, İstanbul 1971, VIII. 217-268.
- 31. Memlûk medreselerinde yetişerek Osmanlı ülkesine gelen veya getirilen âlimler için bkz. Hasan İbrahim Hasan, a.g.e,VII.254-256; Osmanlı ilim geleneğinin oluşmasında Mısır ve Şam bölgesinin katkıları için bkz. Ekmeleddin İhsanoğlu-Mustafa Kaçar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Klasik Bilim Geleneğinin Tarihçesi” Türkler, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002, XI. 156.
- 34. ez-Zerkeşî, Selâsilü’z-Zeheb, s. 26; ez-Zerkeşî, Teşnifu’l-Mesâmi’ licemi’l-cevami’ li Taced- din es-Subkî, Tah: Seyyid Abdulaziz, Abdullah Rabiğ, Mektebetu Kurtuba, Kahire 1999, I. 52; Şemseddin Sami, Kâmusu’l-A’lam, İkdam Matbaası, İstanbul 1317, IV. 2414.
- 35. ez-Zerkeşî, Teşnifu’l-Mesami’, I.53; ez-Zerkeşî, el-Bahru’l-Muhît fî Usuli’l-Fıkh, Tahrir: Ab- dulkadir Abdullah el-Anî, Vezâretu’l-Evkâf ve’ş-Şunûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1992, I.7.
- 40. Şemseddin Muhammed b. Ali Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Mektebetu Vehbe, Kahire 1972, I. 158.
- 44. Bkz. Saffet Köse, “İsnevî” TDİA, İstanbul 2001, XIII.160; Mustafa Uzunpastacı, “Bulkinî” TDİA, İstanbul 1992, VI.410; Yunus Vehbi Yavuz, “Ezraî”, TDİA, İstanbul 1995, XII. 67-68; Abdulkerim Özaydın “İbn Kesir” TDİA, İstanbul 2001, XX.132.
- 45. İbn Hacer Askalânî, ed-Dürerü’l-Kamine, Matbaatu Meclisi Dairetu’l-Maa, Haydarabad 1350, III. 351; Suyutî, Husnu’l-Muhadara fî Ahbari Mısır ve’l-Kahire, Matbaatu İdaratu’lVatan, Mısır 1299, I.31; İbnu’l-İmâd, Şezaretü’z-Zeheb fî Ahbâri men zeheb, Beyrut 1992, VIII.573; İsmail Cerrahoğlu, Bedreddin ez-Zerkeşî ve el-Burhan Fî Ulûmi’l-Kur’an Adlı Eseri, İslâm (Revve Mensuelle) İstanbul 1961.
- 48. Bedreddîn Muhammed b. Abdullah ez-Zerkeşî, el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’an, tah. Mustafa Abdulkadir Atâ, Daru’l-Fikr, Beyrut 1988, I. 37 ez-Zerkeşî’nin şahsiyeti ve ilmi kişiliği için bkz. İbn Hacer el-Askalânî, a.g.e, III.352; Davûdî, a.g.e., I.158; Suyutî, a.g.e, I.31; ez-Zerkeşî, Zahru’l-Arîş fî Tahrimi’l-Haşîş, thk. Seyyid Ahmed Ferec, Daru’l-Vefa, Kuveyt 1987, s. 17-28; ez-Zerkeşî, Selasilü’z-Zeheb, thk. Muhammed el-Muhtar b. Şinkîtî, Kahire 1990, s.30; ez-Zerkeşî, İ’lamu’s-Sâcid bi Ahkâmi’l-Mesâcid, Tah.Ebu’l-Vefa Mustafa el-Merâği, Kahire 1982, s. 8; İbn İmâd, Şezaretü’z-Zeheb, VIII.573; ez-Zerkeşî, el-Mensûr fi’l-Kavâid, Tah.Faik Ahmed Mahmud, Vezâretu’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1982, I. 11-13; ez-Zerkeşî, Teşnifu’l-Mesami’, I. 55-56; ez-Zerkeşî, “Mana Lailaheillallah”, Tah.Ali Muhyiddin Ali Karadaği, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1986, s.20-21. ez-Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, Yay.Haz.Bünyamin Erul, Kitabiyat, Ankara 2000, s.57.
- 50. Değişik baskıları vardır. Daru’l-Ma’rife Beyrut, 1972, 1990, 1994; Daru’t-Turâs, t.siz; Daru İhyâi’l-Kütüp, tah.Muhammed Fazl b.İbrahim, Mısır, 1957, Daru’l-Hayat, Halep 1957; Daru’l-Fikr, tah.Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1980. Kur’an ilimleri alanında kendinden önce yazılmış tüm eserlerin hülasasıdır. el-Burhan Kur’an ilimleri alanında bir dönüm noktasıdır.
- 52. Eser 1939 yılında Dımaşk’ta Haşimiyye matbaasında, Said el-Efgânî’nin tahkikiyle ba- sılmıştır.Daha sonra aynı eser, bazı ilâvelerle Bünyamin Erul tarafından hazırlanarak Türkçe’ye çevrilip Kitabiyat yayınları arasında 2000 yılında basılarak Türk okurlarının hizmetine sunulmuştur. Suyutî “Aynu’l-İsâbe fî’stidrâki Âişe alâ’s-Sahâbe” adlı risalesiyle bu eseri ihtisar etmiştir.
- 53. Matbudur. Değişik baskıları vardır. Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, tah. Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut 1986; Daru’l-Kutubi’l-Âliyye, Beyrut 1986; Halk dilinde hadis diye dolaşan sözlerle ilgili kaynak tespiti çalışması niteliği taşıyan ilk eserdir. Bunu İbn Hacer el-Askalânî(852/ 1448)’nin “el-Leâli’l-Mensûra fi’l-Ehâdîsi’l-Meşhûra”sı, es-Suyutî(911/1505)’nin “edDureru’l-Muntesira fi’l-Ehâdîsi’l-Müştehira”sı, es-Sehâvî(902/1496)’nin “el-Mekâsıdu’lHasene”si ve el-Aclûnî (1162/1749)’nin “Keşfu’l-Hafâ”sı izlemiştir. Bk. İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, İFAV, İstanbul 1989, s.132-133.
- 56. Eser, “en-Nuketu alâ Mukaddimeti İbn Salah” adıyla Mektebetu Edvâi’s-Selef tarafından 1998 yılında Riyad’da, Dr. Zeynelabidin b. Muhammed Bilâ Ferîc tahkikiyle basılmıştır.
- 61. Nevevî’nin “Minhac” ve İmam Müzeni’nin “Muhtasar” isimli eserlerindeki hadisleri tahric eden bir eserdir. Abdurrahim Kaşkarî tarafından tahkiki yapılarak Medine-i Münevvere, Camiatu’l-İslâmiyye’ye doktora çalışması olarak sunulmuştur. Ayrıca, Hamdi Ebu’l-Mecid Selefî tahkikiyle Kuveyt’te Daru’l-Erkam tarafından H.1404/1984’te basılmıştır.
- 65. Mescidlerle ilgili bütün meseleleri içeren sahasında ilk ve tek eserlerden biridir. Ebu’l- Vefa el-Merâğî tarafından tahkik edilen eserin değişik baskıları vardır. Vezâratü’l-Evkaf el-Meclis el-A’lâ li-Şuûni’l-İslâmiyye tarafından, Mısır 1966 ve 1977 baskıları ile Matbaa-i Ehram et-Ticariyye, Kahire 1982, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1995 baskıları yapılmıştır. Eser, Mescid-i Haram, Mescid-i Nebevi ve Beytu’l-Makdis başta olmak üzere diğer mescidlerle ilgili toplam 195 meseleyi konu edinmiştir.
- 67. Bu eser de ez-Zerkeşî’nin “Minhâc” üzerine yaptığı şerhtir. Kaynaklarda “Şerhu’l-Minhâc” “Ğunyetu’l-Muhtâc fî Şerhi’l-Minhâc” “Tavdihu’l-Minhâc” şeklinde değişik adlarla zikredilmiştir. Bkz. Mustafa Canlı, Bedreddin ez-Zerkeşî ve Hadis İlmindeki Yeri, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Erciyes Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1992, Eserin bir nüshası, “Tavdihu’l-Minhac” adıyla, 13511 numaralı demirbaş kaydıyla Konya Yazma Eserler Kütüphanesi’nde müellif hattıyla üç cilt halinde mevcuttur. Üç değişik adla verilen eserin tek eser olduğu yönündeki kanaatimiz daha da güçlenmiştir.
- Eser Suyutî tarafından ihtisar edilmiş ancak zekat bölümünden hac bölümüne kadar gelebilmiş- tir. Suyutî’nin bu eserinin adı “Tahsînu’l-Hâdim”dir. Mustafa Canlı, a.g.e, s.34; ez-Zerkeşî, Habâye’z-Zevâya, Tah.Abdulkadir Abdullah, el-Ânî, Vezâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1982.
- 70. ez-Zerkeşî’nin Şafiî fıkhına dair eseridir. Rafiî ve Nevevî’nin eserlerinden ihtisar edilerek oluşturulan bir teliftir. Abdulkadir Abdullah el-Ânî tahkiki ile Vezarâtü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’lİslâmiyye tarafından Kuveyt 1982’de basımı gerçekleştirilmiştir.
- 71. ez-Zerkeşî bu eserinde Haşhaş’ın sosyal, psikolojik ve tıbbi boyutlarını incelemiş dinin bu konuyla ilgili önerilerini ortaya koyup tartışmıştır. Eser Seyyid Ahmed tahkiki ile 1987 yılında Kuveyt’te basılmıştır.
- 75. İsmail Paşa el-Bağdâdî(1339/1920) Hediyyetu’l-Arifîn Esmâu’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Mu- sannifîn, Maarif Basımevi, İstanbul 1955, II. 157; ez-Zerkeşî, el-Burhan, s.14.
- 79. Değişik adlarla geçen ve muhtemelen aynı eser olduğunu düşündüğümüz eser “el-Men- sûr fi’l-Kavâid” adı altında, Teysîr Faik Ahmed Mahmud tahkiki ile 1982-1985-1986 ve 1993 yıllarında, Vezarâtu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye tarafından Kuveyt’te basımı gerçekleştirilmiştir.
- 80. ez-Zerkeşî’nin mutekaddimin’in usul, akaid ve dil konusundaki görüşlerini bir araya topla- dığı, benzersiz eserlerinden biridir. Abdulkadir Abdullah el-Ânî’nin basıma hazırladığı bu eser, Vezarâtu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye tarafından 1988 ve 1992 yıllarında Kuveyt’te basımı gerçekleştirilmiştir.
- 81. Ebu Nasr Abdulvahap Hasan es-Subkî’nin Usûl-i Fıkha dair meşhur eserinin şerhidir. 1913 yılında Kahire’de Matbaa-i Temeddün tarafından basılmıştır. İkinci basımı 1999’da Seyyid Abdulaziz ve Abdullah Rebiğ, tahkikleriyle yine Kahire’de yapılmıştır. ez-Zerkeşî, eseri şerh ve tasnif etmiştir.
- 82. ez-Zerkeşî Usûlü Fıkıh maddesi altında Kelâm İlmi, Arap dili ve fıkhı ilmi gibi üç temel ilmi de işlemiştir. Bütün usûlü fıkıh konularının küçük hacimli bir kitapla açık, seçik ifade edilmesi eserin kıymetini arttırmıştır. Eser, Muhammed Muhtar b. Muhammed el-Emin eşŞenkîtî tahkiki ile Mektebetu İbn Teymiyye (tarafından) de 1990’da Kahire’de basılmıştır.
- 93. ez-Zerkeşî’nin aruz vezni ile ilgili eseridir. Aruz vezni ve aruzla ilgili kavramlar tanıtılmıştır. Not: ez-Zerkeşî adına Laleli 1975 noda kayıtlı gözüken “el-Arudu’s-Saviyâ” adlı eser, ezZerkeşî’nin hocası Cemaleddin el-İsnevî’ye aittir. Kanaatimizce ez-Zerkeşî, hocasının bu eserini ihtisar etmiştir. Muhtasaru Kasîdeti’s-Sâvî, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli 1985 noda kayıtlı müellif hattıyla yazılı küçük bir risaledir.
- 94. Eser “Mana La ilahe illallah” adıyla ve Ali Muhyiddin Ali Karadâğî tahkiki ile Daru’l- Beşâiri’l-İslâmiyye tarafından Beyrut’ta 1986’da basılmıştır. Nefis bir Kelime-i Tevhid tefsiridir.
